وزارت نفت در تلاش است تا با جذب سرمایه گذاران خارجی و شرکت های بین المللی نفتی، تولید نفت و گاز را افزایش دهد. برای رسیدن به این هدف، وزارت نفت قراردادهای نفتی جدید را طراحی و تنظیم کرده و هم اکنون مشغول مذاکره با سرمایه گذاران داخلی و خارجی برای توسعه میدان های نفتی است.
همزمان نیز سازمان ها و نهادی بین المللی در حال گمانه زدنی در باره وضعیت تولید نفت و گاز و درآمدهای آن در سال های آینده هستند. بانک جهانی تحلیلی با عنوان “رصد اقتصادی ایران” منتشر کده که در آن در باره تحولات و سیاست های اقتصادی از جمله نفت و گاز را بررسی کرده است. بخشی از این تحلیل اخیرا از سوی مرکز پژوهشهای مجلس در قالب گزارشی منتشر شده است.
در این گزارش چشم انداز درآمدهای نفتی رو به رشد و پتانسیل صادرات گاز پرداخته شده است با تاکید بر این بخش که سرعت سرمایه گذاری و روند توسعه میدان های نفت و گاز و قیمت جهانی نفت می تواند به افزایش و حتی کاهش درآمدها منجر شود.
در این گزارش تاکید شده که ایران یکی از متنوع ترین اقتصادها را در میان تولید کنندگان اوپک دارد اما اقتصاد آن بسیار وابسته به نفت و گاز است.
بر اساس محاسبات انجام شده در محتمل ترین حالت درآمدهای نفتی حاصل از صادرات نفت از حدود 44 میلیارد دلار در سال 2014 به 63 میلیارد دلار در سال 2020 افزایش می یابد. بر اساس پیش بینی ها درآمدهای حاصل از گاز از 2.8 میلیارد دلار در سال 2014 به 9.4 میلیارد دلار در سال 2020 افزایش می یابد.
چشم انداز چهار ساله
میزان ذخایر اثبات شده نفت خام ایران، 158 میلیارد بشکه برآورد شده است که نشان می دهد این کشور چهارمین دخایر نفت دنیا و سومین دارنده ذخایر نفت خام در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) است. بیش از 70 درصد از ذخایر نفت خام کشور در خشکی (مناطق ساحلی) قرار دارند.
بزرگترین میادن نفت ایران، میادین واقع در مناطق ساحلی (خشکی)، اهواز – آسماری، مارون و گچساران هستند که همه آنها در استان خوزستان قرار دارند. میدان ابوذر در خلیج فارس با ظرفیت تولید 175 هزار بشکه در روز بزرگترین میدان فراساحلی (دریایی) ایران است. همچنین ایران دارای برخی ذخایر اثبات شده فراحاساحلی نفتی در دریای خزر اس تکه البته اکتشاف و توسعه این ذخایر به دلیل مناقشات ارضی با همسایگان خود یعنی آذربایجان و ترکمنستان، متوقف مانده است.
ظرفیت تولید نفت ایران تا سال 1965 به تدریج به دو میلیون بشکه در روز رسید اما پس از آن و در یک دوره ده ساله (1965 تا 1973) به حدود شش میلیون بشکه در روز افزایش یافت.
پایداری و بهینه بودن این گسترش سریع تولید در اواخر دهه 1970 بحث انگیز بود. با این حال، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و شروع جنگ تحمیلی با عراق، سطح تولید تقریبا به 1.5 میلیون بشکه در روز سقوط کرد. متعاقبا تولید نفت در اواخر دهه 1980 به تدریج به 2.5 میلیون بشکه در روز رسید و ظرفیت تولید با سرمایه گذاری قابل توجه در امر نوسازی، در سال 2007 به حدود 4.2 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این سطح از تولید تا سال 2011 حفظ شده بود اما پس از آن تولید نفت به طور چشمگیری از حدود 3.7 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 2.7 میلیون بشکه در روز در سال 2012 و 2.5 میلیون بشکه در روز و در سال 2013 کاهش یافت. در سال 2014 تولید نفت خام حددود 100 هزار بشکه در روز افزایش یافت و تقریبا به 2.6 میلیون بشکه در روز رسید در حالی که تولید کل نفت (نفت و میعانات گازی) 3.05 میلیون بشکه در روز بود.
برای توسعه صادرات نفت چالش هایی از جمله امکان عرضه به بازار در کوتاه مدت و پایداری آن در بلند مدت وجود دارد. پیش از تحریم ها ایران نفت خود را به چین، هند، ژاپن، کره جنوبی، اتحادیه اروپا، ترکیه، افریقای جنوبی و امارات متحده عربی صادر می کرد. پس از تحریم ها برخی خریداران مانند کشورهای عضو اتحادیه اروپا واردات نفت از ایران را متوقف و سایر کشورها از میزان واردات خود کاستند. انتظار می رود که ایران بتواند این بازار از دست رفته را به میزان حداق بیش از 300 هزار بشکه در روز تا اواسط 2016 و نیز بیش از 600 هزار بشکه در روز تا اواسط 2017 باز پس گیرد. خریداران بالقه ایران، کشورهای کره جنووبی، هند، چین، ترکیه و برخی کشورهای اروپایی شامل یونان، اسپانیا و ایتالیا هستند.
ثبات صادرات نفت بعد از سال 2017 به اقدامات بیشتر از سوی ایران و نیز به ویژه به توانایی کشور بستگی خواهد داشت که بتواند:
- از کاهش در بهره وری میادین قدیمی نفت جلوگیری کند
- برخی از مخازن بسته خود را دوباره راه اندازی کند
- در توسعه میادین نفتی جدید سرمایه گذاری کند
پیش بینی می شود که بین سالهای 2016 تا 2020 افزایش بالقوه ای در تولید نفت (نفت و میعانات گازی) شامل افزایش 300 هزار بشکه در سال 2016 و 600 هزار بشکه در روز در سال 2017 به وجود آید. بنابر این انتظار می رود که در سال 2017 ایران تولید نفت 4.2 میلیون بشکه در روز خود را در زمان قبل از تحریم ها، یعنی زمانی که ظرفیت تولید نفت شامل 3.5 میلیون بشکه نفت و 0.7 میلیون بشکه میعانات گازی بود، دوباره به دست آورد. اگر چه ممکن است ظرفی تولید 4.2 میلیون بشکه در روز تا پایان 2017 محقق شود اما چهار تحول مهم وجود دارد که می تواند ظرفیت تولید در طول سال های 2018 تا 2020 را تحت تاثیر قرار دهد.
شرکت ملی نفت ایران در نظر دارد که میادین جدیدی را در منطقه غرب کارون توسعه دهد. این میادین شامل برخی میادین بزرگ مانند آزادگان، یاران، یادآوران و دارخوین و نیز بعضی از میادین کوچکتر مانند جفیر، بند کرخه و سوسنگرد است. میادین غرب کارون تنها 100 هزار بشکه نفت در روز نفت تولید می کند. شرکت ملی نفت ایران انتظار دارد که تولید نفت را از این میادین تا نزدیک به یک میلیون بشکه در روز افزایش دهد. پیش بینی شده است که با توجه به توانایی شرکت ملی نفت در تامین سرمایه گذاری های مورد نیاز، ظرفیت این میادین در سال 2020 به 400 تا 800 هزار بشکه در روز برسد.
برنامه ای برای سرمایه گذاری اولویت دار به منظور افزایش ظرفیت تولید نفت در میادین بالغ نفتی نظیر اهواز، گچساران و مارون و نیز برای عملیاتی کردن بعضی از میادین نفتی که پیشتر مسدود شده، اجرا خواهد شد. انتظار می رود که تولید میدان اهواز تا حدودی به مقدار اولیه خود برسد در حالی که تولید سایر میادین به تدریج افزایش می یابد. ممکن است میزان افزایش در تولید کل نفت در سال 2020 بین 200 تا 400 هزار بشکه در روز باشد.
با وجود این سرمایه گذاری، ممکن است هر سال یک کاهش طبیعی روزانه به میزان هزار بشکه در تولید بعضی از میادین بسیار قدیمی رخ دهد.
با توجه به بهره برداری کامل از فاز های جدید پارس جنوبی انتظار می رود که تولید میعانات گازی افزایش قابل توجهی داشته باشد و تا سال 2020 به 300 تا 500 هزار بشکه در روز برسد.
صادرات نفت ایران شامل نفت خام، میعانات گازی و فراورده های نفتی است. تولید میعانات گازی ایران اغلب از میدان گازی پارس جنوبی همراه با مقادیر اندکی در نار، کنگان و سایر میادین صورت می گیرد. انتظار می رود که تولید میعانات گازی از حدود 450 هزار بشکه در روز در سال 2014 به 830 هزار بشکه در روز تا سال 2020 افزایش یابد. همزمان برنامه ای نیز برای پردازش و تبدیل میعانات گازی به همراه فرآورده های نفتی مثل نفتا، دیزل و نفت سفید وجود دارد.
هم اکنون در دو شرکت پتروشیمی برزویه و بوعلی سینا حدود 160 هزار بشکه میعانات گازی مصرف می شود که البته این بمیزان به طور قابل توجهی در چهار تا شش سال آتی و همزمان با شروع ب هکار پالایشگاههای ستاره خلیج فارس با ظرفیت 360 هزار بشکه در روز و سیراف ببا ظرفیت 480 هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت. انتظار می رود پالایشگاه ستاره خلیج فارس بین سالهای 2016 و 2018 شروع به کار کند اما زمان شروع به کار پالایشگاه سیراف نامشخص است. زمانی که هر دو پالایشگاه راه اندازی شوند دیگر میعانات گازی صادر نخواهد شد اما مقادیری از فراورده ها حدود 150 هزار بشکه در روز نفتا و حدود 400 هزار بشکه در وز دیزل و نفت سفید برای صادرات وجود خواهد داشت.
سناریوی محتمل این است که صادرات میعانات گازی در سال 2016 به میزان 500 هزار بشکه در روز به اوج خود برسد و به تدریج تا سال 2020 به 330 هزار بشکه در روز کاهش یابد و در مقابل مصرف داخلی آن نیز به حدود 500 هزار بشکه در روز خواهد رسید.
انتظار می رود که در میان مدت صادرات فرآوده های نفتی نیز افزایش یابد. در گذشته ایران برای تامین تقاضای داخلی محصولات پالایشی به ویژه بنزین، آن را وارد می کرد اما اکنون با بازسازی، نوسازی و توسعه پالایشگاههای خود حجم زیاد و ترکیب مطلوب تری از فرآورده ها را در داخل، تولید می کند. این افزایش بازده پالایشی و محصولات مازاد حاصل از فرآوری داخلی میعانات گازی، باعث افزایش ظرفیت صادرات (700 هزار بشکه در روز از فرآورده های نفتی تا سال 2020) خواهد شد که متشکل از 220 هزار بشکه نفت کوره، 70 هزار بشکه گازوئیل، 140 هزار بشکه بنزین و 170 هزار بشکه LPG (گاز مایع) است.
برای ارزیابی چشم انداز افزایش درآمدهای حاصل از صادرات نفت در این بخش برای توسعه و گسترش نفت (نفت خام و میعانات گازی) و فرآورده های نفتی بر اساس تحلیل های مذکور محدوده ای تعیین شده است. در این طرح ها سه سناریو (محتمل ترین حال، بدبینانه و خوش بینانه) به همراه فروض اصلی کلیدی که در خصوص حجم صادرات و قیمت های بین المللی نفت است، برای هر یک از سناریوها در نظر گرفته شده اس. فرض اصلی این سناریوها به شرح زیر است:
در سناریوی حالت پایه (محتمل ترین سناریو) فرض می شود که ظرفیت تولید نفت از حدود چهار میلیون بشکه در روز در سال 2015 به چهار و نیم میلیون بشکه در روز در سال 2020 افزایش یابد. تقریبا نیمی از افزایش ظرفیت به دلیل بازده اضافی ناشی از تولید معیانات گازی پارس جنوبی و سایر میادین گازی است. در این سناریو فرض می شود که قیمت بین المللی نفت خام بر اساس شاخص برنت طی سال های 2015 و 2016 در محدوده 50 تا 60 دلار به ازای هر بشکه نفت (به طور میانگین 55 دلار برای هر بشکه) نوسان خواهد کرد. قیمت نفت بعد از سال 2016 به تدریج افزایش می یابد و تا سال 2020 به بشکه ای 70 دلار می رسد.
در سناریوی خوش بینانه فرض شده است که ایران تا سال 2020 به اهداف توسعه ای خود برای تولید نفت خام (چهار میلیون و 300 هزار بشکه در روز) و میعانات گازی (930 هزار بشکه در روز) درست یابد. در این سناریو روند خوش بینانه ای برابی قیمت نفت فرض شده است که بر اساس آن در سال 2017 به 70 دلار و تا سال 2020 به 80 دلار به ازای هر بشکه خواهد رسید.
در سناریوی بدبینانه چند نوع ریسک فرض شده است:
ظرفیت تولید نفت تا سال 2017 به سه میلیون بشکه در روز خواهد رسید، اما ممکن است تا 2020 در همان سطح باقی بماند که به این نکته اشاره دارد که سرمایه گذاری های انجام شده ممکن است فقط برای جبران کاهش تولید میادین قدیمی کافی باشند تولید معیانات گازی همچنان حدود 700 هزار بشکه در روز باشد.
قیمت بین المللی نفت طی سالهای 2015 تا 2020 در محدوده بشکه ای 50 الی 55 دلار باقی خواهد ماند.
جدول 1: چشم انداز میان مدت برای درآمدهای حاصل از تولید و صادرات نفت ایران
| سال شمسی | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
| بر مبنای برآوردهای حالت پایه | ||||||||||
| تولید | ||||||||||
| نفت خام
(میلیون بشکه در روز) |
70/3 | 70/2 | 50/2 | 60/2 | 90/2 | 50/3 | 60/3 | 70/3 | 70/3 | 70/3 |
| میعانات گازی
(هزار بشکه در روز) |
380 | 395 | 420 | 450 | 610 | 90 | 720 | 750 | 790 | 830 |
| کل نفت
(میلیون بشکه در روز) |
08/4 | 10/3 | 93/2 | 05/3 | 31/3 | 59/3 | 22/4 | 35/4 | 49/4 | 53/4 |
| تخصیص نفت خام | ||||||||||
| پالایش داخلی
(میلیون بشکه در روز) |
70/1 | 70/1 | 80/1 | 80/1 | 90/1 | 00/2 | 10/2 | 20/2 | 20/2 | 20/2 |
| صادرات
(میلیون بشکه در روز) |
00/2 | 00/1 | 70/0 | 80/0 | 80/0 | 90/0 | 40/1 | 40/1 | 50/1 | 50/1 |
| تخصیص میعانات گاز ی | ||||||||||
| فرآوری داخلی
(هزار بشکه در روز) |
150 | 155 | 160 | 165 | 170 | 190 | 350 | 450 | 500 | 500 |
| صادرات
(هزار بشکه در روز) |
230 | 240 | 260 | 285 | 440 | 500 | 370 | 300 | 290 | 330 |
| فراورده های نفتی
(میلیون بشکه در روز) |
85/1 | 86/1 | 96/1 | 97/1 | 07/2 | 19/2 | 45/2 | 65/2 | 70/2 | 70/2 |
| مصرف داخلی
(میلیون بشکه در روز) |
75/1 | 76/1 | 78/1 | 79/1 | 84/1 | 86/1 | 90/1 | 96/1 | 98/1 | 00/2 |
| صادرات
(هزار بشکه در روز) |
100 | 100 | 180 | 180 | 230 | 330 | 550 | 690 | 720 | 700 |
گزارش رصد اقتصادی ایران (بانک مرکزی)
| سال شمسی | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
| صادرات | ||||||||||
| صادرات نفت خام
(میلیون بشکه در روز) |
00/2 | 00/1 | 70/0 | 80/0 | 80/0 | 90/0 | 40/1 | 40/1 | 50/1 | 50/1 |
| میعانات گازی
(هزار بشکه در روز) |
230 | 240 | 260 | 285 | 440 | 500 | 370 | 300 | 290 | 330 |
| صادرات فرآورده ها
(هزار بشکه در روز) |
100 | 100 | 180 | 180 | 230 | 330 | 550 | 690 | 720 | 700 |
| کل صادرات
(میلیون بشکه در روز) |
33/2 | 34/1 | 14/1 | 265/1 | 47/1 | 73/1 | 32/2 | 39/2 | 51/2 | 53/2 |
| درآمدهای صادراتی (میلیارد دلار) | ||||||||||
| حالت پایه
(محتمل ترین حالت) |
0/93 | 7/52 | 9/43 | 3/44 | 7/28 | 8/33 | 8/47 | 5/52 | 8/58 | 0/63 |
| حد بالا
(وضعیت خوش بینانه) |
0/93 | 7/52 | 9/43 | 3/44 | 7/28 | 6/40 | 5/57 | 7/65 | 7/76 | 4/92 |
| حد پایین
(وضعیت بدبینانه) |
0/93 | 7/52 | 9/43 | 3/44 | 7/28 | 0/33 | 2/36 | 4/36 | 1/36 | 8/35 |
برنامه های توسعه ای بلند مدت نفت و گاز
سرمایه گذاری مورد نیاز برای توسعه بخش های نفت و گاز طی سالهای 2016 تا 2020 بین 100 تا 150 میلیارد دلار برآورد شده است. همزمان با تحریم های بین المللی و محدودیت سرمایه گذاری خارجی، تکنولوژی و تخصص مورد نیاز برای گسترش تولید و نیز کاهش نرخ افت منحنی میادین بالغ نفتی، بخش های نفت و گاز ایران تحت تاثیر قرار گرفت. لذا ایران در سال های اخیر برای توسعه میادین نفت و گاز خود عمدتا به شرکت های داخلی وابسته بوده است. همه شرکت های غربی در طول دوره تحریم ها فعالیت های خود را در ایران متوقف کردند که این امر فرصتی برای بعضی شرکت های چینی و روسی ایجاد کرده بود.
دولت برای بهبود وضعیت اقتصادی قصد دارد که سرمایه گذاری و تکنولوژی خارجی را به بخش نفت و گاز بازگرداند. هم اکنون بیش از 50 پروژه نفت و گاز شناسایی شده است که بیش از 20 پروژه در بازدید شرکت های بین المللی در نوامبر سال 2015 در تهران به نمایش گذاشت هشد. این پروژه ها شامل پروژه های بالا دستی گاز (میادین گازی فاز 11 پارس جنوبی، پارس شمالی، فروز و کیش) و پروژه های توسعه نفت (آزادگان، یادآوران، تووسعه مجدد سلمان، آذر، فاز 3 دارخوین، سهراب، اروند، سپهر و چندین میدان بالغ دیگر، بود.
گزارش های خبری متعددی راجع به علاقه شرکت های نفتی غربی برای بازگشت به ایران وجود دارد. به نظر می رسد شرکت های بین المللی نفتی مشتاق هستند که از فرصت های کسب و کار صنعت نفت و گاز ایرران – که از نظر فنی جذاب تر از پتانسیل های باقی مانده در سایر نقاط دنیا است- استفاده کنند. طبق نظر شرکت ملی نفت ایران، هزینه نهایی تولید نفت در ایران 8 دلار به ازای هر بشکه برای مناطق ساحلی و 15 دلار به ازای هر بشکه برای مناطق فرا ساحلی است. این عدد با میانگین بین المللی 45 تا 60 دلار به ازای هر بشکه، قابل مقایسه است. در حال حاضر انتظار می رود که شرکت های بین المللی نفت در در مورد ریسک های “سطح الارضی” (ریسک های غیرفنی) شامل ریسک های سیاسی و قراردادی و شرایط بازار بین المللی نفت محتاط باشند. همچنین عامل اصلی در تصمیم گیری شرکت های بین المللی نفت شرایط موجد در قراردادهای خواهد بود.
تنظيم و اجراي قراردادهاي جديد نفتی
از آنجا که براساس اصل چهل وپنجم قانون اساسی، مالکیت خارجی و خصوصی بر منابع طبیعی ممنوع شده است؛ لذا مالکیت منابع و تجهیزات نفت و گاز باید در اختیار شرکت ملی نفت ایران باقی بماند و بنابراین انعقاد قراردادهایی همچون توافق مشارکت در تولید (PSA) نمی تواند در ایران به کار گرفته شود. دولت در سال 1989 برای جذب سرمایه گذاران خارجی به بخش نفت و گاز، دستورالعملی با عنوان قراردادهای “بیع متقابل” معرفی کرد که طی آن شرکت های بین المللی نفتی را ملزم می کرد که تخصص و سرمایه اش را برای توسعه میادین نفت و گاز طبیعی سرمایه گذاری کند. پس از آنکه میدان توسعه یافت و تولید شروع شد، مالکیت پروژه به شرکت ملی نفت ایران یا شرکت های تابعه باز می گشت.
شرکت بین المللی نفتی حق سهامی نسبت به میادین نفت و گاز یا نسبت به تولید دریافت نمی کرد و شرکت ملی نفت ایران از درآمد فروش نفت و گاز برای بازپرداخت هزینه های سرمایه ای شرکت بین المللی نفتی استفاده می کرد. قراردادهای بیع متقابل برای شرکت های بین المللی نفتی به دلیل فقدان انعطاف پذیری در بازیابی هزینه ها، کوتاه بودن دوره قرارداد (پنج تا هشت سال)، نبود سود افزایشی برای شرکت های بین المللی نفتی و در بعضی موارد تخصص محدود شرکت ملی نفت ایران- که سرعت نرخ تولید میدان را در مقایسه با آن چیزی که شرکت بین المللی نفتی توسعه داده بود، کم می کرد- چندان جذاب نبودند.
انتظار می رود که با قراردادهای موسووم به IPC، معاملات انعطاف پذیر مبتنی بر “ریسک – سود” تسهیل شود. با این حال مذاکره و مدیریت چنین قراردادهایی نیازمند تجربه و مهارت فنی، تجاری و قانونی قابل توجهی است. برای مثال کارکردهای بین المللی در مکزیک، برزیل، الجزایر و مصر نشان می دهد که با ایجاد یک سازمان تخصصی برای این منظور، یعنی مذاکره و مدیریت قرارداد می تواند به بهترین شکل تحصیل شود.
