دستاورد صنعت / براساس ضرورت ارزش‌آفرینی بر مبنای توسعه بومی صنعت نفت، راهبردهای کلیدی و جهت‌گیری‌های کلان در سازمان‌های پروژه‌محور به‌خصوص وزارت نفت که می‌تواند با خلق الگوی پایدار توسعه بر مبنای ارزش‌آفرینی و با تکیه‌بر ظرفیت‌های بومی کشور (با توجه به مجموعه فعالیت‌های صورت‌گرفته در صنعت نفت) به حرکت درآمده و مسیر خود را با استفاده از ظرفیت‌های بالقوه در بخش خصوصی طی کند، ضرورت دارد. در این زمینه می‌توان با راهبری و نظارت عالیه بر روند اجرایی و عملیاتی پروژه‌های در دست شرایطی را حاصل آورد تا با ایجاد پل ارتباطی مؤثر بین سازندگان و متقاضیان، راهبری فرآیند خرید کالا در زنجیره تأمین را با هدف ارتقای توانمندی سازندگان داخلی و رونق کسب‌وکار ظرفیت‌های داخلی حاصل آورد. لذا طراحی و اجرای برنامه‌های راهبردی شامل مجموعه سیاست‌ها، اقدامات و دستاوردهای صورت‌گرفته در وزارت نفت و نیز تشکل‌های تخصصی مرتبط در مسیر حمایت از کالای ایرانی می‌باید در برنامه‌ریزی‌های جدید با توجه به رویکردهای معرفی‌شده در لایحه بودجه سال 1399 تعریف‌شده و مورد اقدام جدی قرار گیرد.
جدول توسعه صنعت ساخت داخل تجهیزات نفتی در چارچوب انتظارات سیاست‌های کلی علم و فناوری
| ویژگی | سیاست‌های کلی علم و فناوری | انتظارات سیاستی |
| اول | بند یک | توسعه ساخت داخلی تجهیزات نفتی در بخش بالادستی باید مبتنی بر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ویژه باشد، به‌گونه‌ای که بتواند دستیابی کشور را به تجهیزات فناورانه مورد نیاز صنعت نفت هموار نماید. |
| دوم | بند چهار | به‌منظور توسعه فناوری‌های ساخت این تجهیزات، ضروری است حمایت‌های مادی در این زمینه گسترش یابد. پیش‌شرط اعمال این حمایت‌ها، اطمینان از هدفمند بودن آن‌ها برای دستیابی به نتایج موردنظر این سیاست‌هاست. |
| سوم | بند پنج | دانشگاه‌ها و مراکز علمی و فناوری باید به نحو مناسب نسب به پشتیبانی از صنعت ساخت تجهیزات نفتی اقدام کنند. سیاست‌های حمایتی طراحی‌شده در این زمینه باید با چشم‌انداز مشخصی طراحی شوند، به‌گونه‌ای که بتوانند جایگاه واقعی ساخت داخلی تجهیزات نفتی را در اقتصاد ملی احیا نموده و به افزایش سهم این محصولات در تولید ناخالص ملی بینجامند. در این خصوص همه زمینه‌های تولید یا انتقال فناوری‌های ساخت تجهیزات می‌توانند مؤثر واقع شوند. |
| چهارم | بند شش | به‌منظور تحکیم استقلال کشور و پیشگیری از اثرگذاری نوسانات سیاسی و اقتصادی بر صنعت نفت ایران باید همکاری و تعامل با مراکز اصلی تولید فناوری ساخت تجهیزات نفتی گسترش یابد، به‌گونه‌ای که در یک برنامه مشخص و مدون، انتقال فناوری‌های مورد نیاز در این زمینه تحقق یابد. در این خصوص، ضمن کنترل و اصلاح امر واردات تجهیزات موردنظر، زمینه‌های صادراتی این تجهیزات نیز باید موردتوجه قرار گیرد. |
به‌خوبی می‌دانیم که توسعه از مسیر برنامه‌ریزی‌ها محقق می‌شود و تداوم آن با شناخت و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در شناسایی توان داخلی است. برای تحقق این مهم بازنگری نظام پژوهش و فناوری در حوزه معاونت مهندسی و پژوهش و فناوری وزارت نفت امری ضروری و واجب است. بر این اساس امور پژوهش وزارت نفت لازم است تا زمینه‌های مختلف در فرآیند امور اکتشافی و اجرایی خود را منطبق با ظرفیت‌های مورد انتظار در برنامه‌ها را با همکاری مستقیم تشکل‌های حرفه‌ای و تخصصی را تعیین و به مرحله تحقق خود نزدیک کند. از طرفی بازنگری سیاست‌گذاری‌های صنعتی و حرفه‌ای به‌عنوان رویکرد و محور اصلی پژوهش‌های موردبررسی در بستر حمایت از اجرایی سازی نتایج پژوهش‌های کاربردی می‌باید مدنظر قرارگرفته و در اولویت برنامه‌های وزارت نفت گنجانده شود. در این رابطه مهم‌ترین اسناد بالادستی وزارت نفت حرکت در مسیر اقتصاد مقاومتی معطوف به توسعه فناوری و دانش‌بنیان کردن فرآیندها و فناوری‌های صنعت نفت است. در این زمینه ضرورت دارد معاونت مهندسی و پژوهش و فناوری وزارت نفت با اتخاذ راهبرد بهره‌گیری از توانمندی‌های فنی و علمی موجود در کشور، پروژه‌های دانش‌بنیانی را تعریف کرده و در اولویت اجرایی قرار دهد تا به این وسیله پیاده‌سازی روش جدیدی برای انتقال و توسعه فناوری در صنعت نفت کشور و با استفاده از پتانسیل بخش خصوصی نهادینه‌سازی نمایند. با توجه به پتانسیل به‌دست‌آمده در بخش خصوصی و نیز برنامه‌ها و اهداف مترتب بر حفـظ و تداوم این مهم در صحنه اقتصادی کشور برخی از مهم‌ترین پروژه‌ها که به‌طورقطع شرایط بلااستفاده بخش خصوصی را فعال می‌سازد به شرح زیر معرفی می‌شوند:
- با هدف افزایش ضریب بازیافت میادین نفتی پس از تفاهم جدید بین‌المللی در حذف تحریم‌ها و نیز به‌منظور ایجاد بستر دانش بنیادین و انتقال فناوری و بهبود تولید در حوزه بالادستی، قراردادهای همکاری علمی / تحقیقاتی با مراکز تحقیقاتی کشور منعقدشده و شرح خدمات این‌گونه قراردادها انجام مطالعات پژوهشی به‌منظور توسعه فناوری‌ها برای بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و افزایش ضریب برداشت مخازن بر اساس رویکردهای پژوهشی محور و مبتنی بر فناوری‌های روز جهانی و برنامه‌ریزی‌شده و حمایت از مطالعات بخش خصوصی باشد. دستاوردهای اجرای این مهم شامل تدوین نقشه راه توسعه فناوری‌های ازدیاد برداشت برای هر میدان، افزایش ضریب بازیافت و حداکثر برداشت اقتصادی در طول حیات میادین، بهینه‌سازی عملیات تولید و کاهش هزینه‌های آن، انتقال دانش فنی و فناوری از طریق شرکای خارجی، ایجاد و راه‌اندازی مراکز تخصصی ازدیاد برداشت در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و نیز ایجاد شبکه‌های تحقیقاتی داخلی و بین‌المللی با محوریت بخش‌های تحقیقاتی (بخش خصوصی) موجود در کشور باشد.
- به‌منظور ایجاد و شکل‌دهی انستیتوهای تحقیقاتی برای فرآیندهای اولویت‌دار و کلیدی، تحت لیسانس و تکرارپذیر، همکاری مناسب با شرکت‌های ملی صنایع پتروشیمی، پالایش و پخش و گاز منجر به عقد قرارداد همکاری با بخش‌های فوق و نیز بخش خصوصی فعال در این زمینه‌ها شود. اهم دستاوردهای اجرای این‌گونه طرح‌ها می‌تواند شامل مطالعات پایش تکنولوژی، بررسی اقتصادی و تهیه برنامه جامع تحقیقاتی و نقشه راه فناوری، دستیابی به فناوری و توسعه دانش فنی فرآیندهای پرکاربرد صنایع پتروشیمی، پالایش و پخش گاز، ایجاد شرکت‌های پیمانکاری عمومی ایرانی در راستای انتقال و توسعه فناوری با هدف ایجاد بستر دانش بنیادین فناوری، ایجاد تحول بنیادی و تحکیم ارتباط و ساختار همکاری میان صنعت نفت و دانشگاه بهره‌گیری از حداکثر توان بالقوه علمی در دانشگاه‌ها و دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی در نظام صحیح فنی، ایجاد شبکه‌های علمی/ تخصصی از طریق شکل‌گیری ارتباط تنگاتنگ با بخش خصوصی و نیز مراکز مطالعاتی / تحقیقاتی خارجی و همکاری با شرکت‌های مهندسی مشاور کوچک و چابک (نظیر SMEها) و نیز حمایت ویژه از ساخت ده گروه کالایی استراتژیک مورد نیاز در داخل و کاهش قابل‌توجه وابستگی به واردات است.
- سیاست‌گذاری و ارزیابی و نظارت بر انتقال فناوری در قراردادهای جدید نفتی با هدف توانمندسازی سطوح پنج‌گانه شرکت‌های اکتشاف و تولید [E&P، شرکت‌های پیمانکار عمومی (GC)]، شرکت‌های مهندسی (EPC) و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نفتی (OSC) سازندگان تجهیزات صنعت نفت، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی طرف قرارداد و همچنین حوزه کارفرمایی، می‌تواند از دیگر اقدامات ضروری و اولویت‌دار وزارت نفت است که می‌باید بر اساس شرح وظایف و مندرجات مصوب موردتوجه جدی قرارگرفته و عملیاتی شود.
برای تحقق موارد پیش‌گفته و نیز با هدف ارتقای توان سازندگان داخلی، برنامه‌هایی از سوی اداره کل نظام تأمین و تجاری‌سازی فناوری وزارت نفت در نظر گرفته‌شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
الف – سیاست‌گذاری، راهبری و نظارت عالیه پروژه‌های ساخت ده گروه خانواده کالایی مورد نیاز
ب – پیگیری مستمر، سازمان‌دهی و ایجاد نظام یکپارچه صدور گواهینامه کیفیت سازنــدگان که در حال حاضر در انجمن نفت ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
ج – مدیریت و راهبری شناسایی اقلام با کاربری دوگانه (بهره‌برداری از کانال خرید جام)
د – مدیریت جمع‌آوری اطلاعات مربوط به موجودی احتمالی کلیه مواد اولیه مورد نیاز در صنعت نفت
ه – سیاست‌گذاری، هدایت و راهبری فرآیند خرید کالا در زنجیره تأمین
و – ایجاد بستری یکپارچه از طریق سامانه تأمین الکترونیکی کالا به‌منظور شفاف‌سازی و اعمال سیاست‌های زنجیره تأمین در کلیه بخش‌های بازرگانی و تدارکات وزارت نفت.
با امعان نظر به موارد پیش‌گفته، می‌توان انتظار داشت که الگوی پایدار توسعه بر مبنای ارزش‌آفرینی با تکیه‌بر ظرفیت‌های بومی کشور می‌تواند بهترین راهبرد کلیدی و جهت‌گیری حائز اهمیت در وزارت نفت باشد. باید بپذیریم که چرخ‌های توسعه صنعت نفت ایران به‌عنوان یک ضرورت ملی امروز بیش از هر زمانی دیگر با توجه به ظرفیت فعال و قابل ملموس بخش خصوصی احساس می‌شود و می‌باید در مسیر و جهت به دست آمده اقدام نمود. دراین‌باره فرآیند ثبت شرکت‌ها در لیست وزارت نفت می‌باید بازنگری و شرایطی حاصل گردد تا مطابق استانداردهای جهانی، این فرآیند زمان‌بر و طولانی نبوده و موقعیتی را فراهم آورد تا نسبت به جلب و حمایت آنان اقدام کرد.
باید به این موضع نیز توجه داشته باشیم که تحریم‌ها یکی از بخش‌های مهم تأثیرگذار در توسعه ساخت کشور است که بر روی عملکرد اکثر زیر سیستم‌ها اثر گذاشته و یا آن را مختل کرده است. لذا با صبوری و مطالعه فرآیندها، لازم است چالش‌های ناشی از تحریم‌ها را در صنعت نفت و گاز شناسایی و با همت جمعی و استفاده از توان داخلی نسبت به برطرف نمودن عوامـل اثرگذار اقدام جدی را به انجام رساند اقتصاد ایران علیرغم تغییر ظاهری برنامه ریزان کشور، کماکان نفتی و یا به تعبیری بوی نفت می‌دهد. پس لازم است از ظرفیت‌های به‌دست‌آمده نهایت بهره را برای تأمین منابع مالی و سرمایه‌ای کشور برای رشد توسعه به انجام رساند.
رضا پدیدار – نایب رئیس فدراسیون صنعت نفت ایران
