صنعت حفاری ایران بعد از یکصد سال

حفاری یکی از مهمترین فرآیند های اصلی اکتشاف، ارزیابی و توسعه مخازن نفت و گاز است. از این بخش به عنوان یکی از چالش های اصلی صنعت نفت ایران یاد می شود. صنعت حفاری، به تجهیزات و لوازمی احتیاج دارد که مهمترین و گران ترین آن دکل های حفاری است. گزارش ها نشان می دهد که ایران اکنون 118 دکل خشکی در اختیار دارد که مالکیت 116 دستگاه آن متعلق به شرکت های ایرانی است. همچنین 37 دستگاه دکل حفاری در داخل آب در اختیار کشور است که 23 دستگاه آن در اختیار شرکت های داخلی است. مرکز پژوهش های مجلس گزارش مفصلی در باره صنعت حفاری تهیه کرده و ضمن بررسی و مقایسه صنعت حفاری در ایران و جهان، مشکلات این صنعت را در ایران و راههای گذر از این مشکلات را ارائه کرده است. بخش مختصری از این گزارش را می خوانید.

ذخایر نفت قابل برداشت کشور157 میلیارد بشکه و ذخایر گاز طبیعی 34 تریلیون مترمکعب برآورد می شود. با توجه به هدایت منابع مالی به سوی سرمایه گذاری در صنعت نفت و به ویژه بخش حفاری که پرهزینه ترین بخش صنعت نفت است برای همین به منظور انجام پروژه های توسعه ای و صیانتی مخازن هیدروکربوری امری بسیار ضروری و با اهمیت است.

برای تولید هیدروکربور از یك مخزن نفتی یا گازی اصولاً باید سه مرحله مجزا طی شود که شامل مرحله اکتشاف، ارزیابی و توسعه است. موفقیت در مرحله اکتشاف یك میدان نفتی به عوامل متعددی ازجمله بهره گیری از زمین شناسان باتجربه و کارآمد نفتی، طبیعت  پیچیدگی زمین شناسی منطقه، نوع تله نفتی و اندازه آن و دسترسی به فناوری های نوین در زمینه ژئوفیزیك و علوم زمین بستگی دارد. مرحله ارزیابی در واقع مرحله گذر از موقعیت زمین شناسی و رسیدن به موفقیت اقتصادی است و سومین مرحله که مرحله توسعه است باید شامل اطلاعات نسبتاً دقیقی درخصوص ساختار و حجم مخزن، خصوصیات سیال مخزن و چگونگی توزیع آن در مخزن باشد.

با توجه به اینكه بیشتر مخازن بزرگ نفتی کشور که درحال تولید هستند، در نیمه عمر خود قرار دارند، به منظور جبران کاهش تولید از مخازن، کشف نفت و گاز در میدانهای مشترک، اکتشاف در افقهای عمیقتر از میدان های درحال تولید، عملیات لرزه نگاری و حفاری در طاقدیسهای ناشناخته جزء اولویتهای مدیریت اکتشاف است. فعالیتهای اکتشاف نفت و گاز در سال 1393 منجر به کشف 910 میلیون بشکه ذخایر در جای اولیه نفت خام شده است. یكی از شاخص های مهم فعالیتهای اکتشافی ضریب موفقیت است. طبق تعریف، نسبت چاه هایی که به مرحله تولید اقتصادی می رسند نسبت به کل تعداد چاه های حفرشده به عنوان ضریب موفقیت نام برده می شود. بر طبق گزارش مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت، در سالهای اخیر ایران به یكی از موفق ترین کشورها در حوزه اکتشاف تبدیل شده است.

اما با توجه به فعالیتهای اکتشافی در زمره فعالیت های مهم صنعت نفت به شمار می روند، اما با توجه به کمبود سرمایه  گذاری و محدودیت بودجه توسعه میادین کشف شده و افزایش ظرفیت تولید صیانتی نفت  دارای اولویت بالاتری هستند. صنعت حفاری یكی از ارکان و شاید اصلی ترین رکن اکتشاف وتولید مخازن هیدروکربوری به شمار می رود و تحقق اهداف تولید نفت و گاز کشور بدون برنامه ریزی جهت سازماندهی و توسعه صنعت حفاری امكانپذیر نخواهد بود. حفاری صنعتی تخصصی و سرمایه بر است که برای اکتشاف، توسعه، توصیف، ترمیم، تعمیر، تزریق و بهره برداری از مخازن نفت و گاز انجام می شود.

مجموع کل دستگاههای دکل حفاری ایران که در بخش خشكی فعالیت می کنند  118 دستگاه است که حدود 60 درصد آنها در اختیتار شرکت ملی حفاری ایران و بقیه در اختیار شرکت های خصوصی داخلی و خارجی است. در بخش دریا نیز 37 دستگاه دکل حفاری دریایی در آب های ایران قرار دارد که مالکیت 62 درصد آنها متعلق به ایران و بقیه در اجاره شرکت های داخلی است.

یكی از شاخصهای مهم صنعت حفاری که بر هزینه عملیات حفاری تأثیر بسزایی دارد، بازدهی حفاری است. بازدهی حفاری به معنای متراژ حفاری شده توسط هر دکل در زمان مشخص است.  بررسی اطلاعات موجود نشان می دهد اگر چه تعداد دکل های در اختیار از 50 دکل در سال 1390 به 134 دکل در سال 1393 افزایش یافته اما متراژ حفاری شده به ازای هر دکل از 9087 متر در سال 1390 به 6040 متر در سال 1393 کاهش یافته که نشان دهنده اختلال، تاخیر و کاهش بازدهی عملیات حفاری در سال های اخیر نسبت به سال 1390 است. این درحالی است که متراژ حفاری شده توسط هر دکل در کشوری مانند آمریکا از حدود 30 هزار متر در سال 1980 به 61 هزار متر در سال 2010 رسیده است. این فاصله ناشی از چند عامل است، نخست اینكه سطح فناوری ما از این کشورها پایین تر است، دوم اینكه ما از سیستمهای مدیریتی به کار گرفته شده در این کشورها استفاده نمی کنیم و عامل سوم هم این است که استاندارد تجهیزات و کالاهای مورد استفاده ما در حفاری با آنچه در این کشورها استفاده می شود، یكسان نیست و درنتیجه به لحاظ استاندارد تا این حد فاصله وجود دارد.

متأسفانه پس از 107 سال از کشف اولین چاه نفت در خاورمیانه در مسجد سلیمان و سپری شدن 65 سال از ملی شدن صنعت نفت ایران، اکنون صنعت حفاری ایران به دلیل عدم برنامه ریزی های صحیح و هدفمند نه تنها در زمره کشورهای صادرکننده تكنولوژی صنعت نفت در دنیا نیست، بلكه با توجه به مشكلات سالهای تحریم حتی جزء استفاده کننده از تكنولوژی های مدرن صنعت نفت هم نیست. این موضوع در بسیاری از مواقع حتی با وجود تجربه بالای پیمانكاران و کارکنان این صنعت، موجب بروز حوادث و خسارات جانبی و مالی جبران ناپذیری می شود که در صورت مدیریت صحیح تكنولوژی می توان از وقوع آنها جلوگیری کرد.

اولین گام در مطالعه و ارزیابی وضعیت تكنولوژی در کشور، بررسی توان و ظرفیت داخل کشور و تحلیل وضعیت موجود به منظور شناسایی آسیبها و چالشهای این حوزه و سپس تعیین وضعیت مطلوب در جهت برنامه ریزی هدفمند و پیشنهاد برنامه و راهكارهای عملی و مكانیسم های مناسب مدیریت تكنولوژی است.

درحال حاضر انتقال فناوری در صنعت حفاری به دلیل عدم برنامه ریزی، ساماندهی نامناسب شرکتهای فعال این حوزه، ضعف در زیرساختهای اطلاعاتی موجود درباره سازندگان تجهیزات داخلی، اطلاعات بازار و توانمندیهای موجود، مشكلات گمرکی، تعرفه های وارداتی و محدودیت دسترسی به بازارهای بین المللی، کمبود نقدینگی کارفرمایان، عدم پذیرش ریسك در انجام طرحهای پژوهش و فناوری، عدم سرمایه گذاری و عدم توجه به قدرت و توان داخلی در بومی سازی تكنولوژی اتفاق نیافتاده است. محقق شدن انتقال دانش و تكنولوژی واقعی نیازمند اقداماتی از قبیل تدوین نظام زنجیره تأمین کالای صنعت حفاری، شناسایی و اولویت بندی فناوریهای مورد نیاز صنعت حفاری، شناسایی توانمندیهای داخلی در این حوزه، بررسی و تعیین الزامات، چالشها و راهكارهای انتقال، توسعه و مدیریت فناوریهای حفاری و تنظیم نظام مدیریت دانش در زمینه فناوریها، مدیریت و اجرای پروژه های حفاری است.