روند گرم شدن کرده زمین، بسیاری از کشورها، کارخانه ها و صنایع تولیدی را به سمت سوخت هسته ای یا سوخت های هیبریدی و پاک سوق داده است اما آمارها رسمی نشان می دهد که هنوز استفاده از زغال سنگ در صدر جدول منابع تامین انرژی جهان قرار دارد. بهای ارزان زغال سنگ بر میزان تقاضا از سوی بازار کشورهای نوظهور اقتصادی افزوده و بهره مندی از سوخت های پاک به موضوع اجلاس مختلف رهبران سیاسی محدود شده است. در هند، چین و کشورهای پهناور آسیای جنوب شرقی هنوز هم استفاده از زغال سنگ بین 65 تا 70 درصد از منابع تامین انرژی این مناطق را تشکیل می دهد، حتی پیش بینی می شود به دلیل رکود عمیق مالی در اروپا و آمریکا، کشورهای درگیر بحران همچنان علاقه چندانی به سرمایه گذاری در بخش توسعه انرژی های پاک نداشته و به واردات گسترده زغال سنگ ادامه دهند.
بر اساس گزارش سازمان بین المللی انرژی، مصرف زغال سنگ در جهان تا سال 2030 تقریبا دو برابر می شود. بر اساس ارزیابی های انجام شده، سهم ذغال سنگ از مجموع انرژی مصرفی جهان تا سال 2030 تا 27 درصد افزایش می یابد. بر اساس این گزارش، مصرف جهانی زغال سنگ هم در این سال تقریبا با دوبرابر افزایش به بیش از شش میلیارد تن می رسد.
چین، استرالیا، آمریکا، روسیه، هند و افریقای جنوبی بازیگران اصلی بازار زغال سنگ هستند. تا سال 2020 میلادی چین حرف اول را در این بازار می زند ولی پیش بینی می شود که از این سال به بعد روسیه سهم قابل توجهی از بازار چین را تصاحب کند.
ایران از منظر تنوع و میزان ذخایر معدنی ، جزو کشورهای برتر معدنی جهان است. یکی از این ذخایر زغال سنگ است. زعال ایران از نظر بازار مصرف به دو دسته تقسیم می شود:
- زغال کک شو که مصرف عمده آن در زنجیره فولاد است
- زغال حرارتی که بیشتر مصرف آن در نیروگاههای زغالی است
زغال سنگ کک شو عمدتا تامین کننده نیاز فولاد سازی ها با روش کوره بلند هستند که ذوب آهن اصفهان تقریبا تنها مشتری آن است. البته هلدینگک میدکو نیز در آینده نزدیک به این جمع اضافه می شود.
یکی دیگر از معادنی که در ایران یافت می شود، معادن نفت و گاز است. این معادن به حدی غنی و اقتصادی است که برای اکتشاف، استخراج، فرآوری و فروش آن یک وزارتخانه مستقل تحت عنوان وزارت نفت تاسیس پشده است. وجود فراوان این ماده معددنی ارزشمند موجب ده تا ارزش معادن زغال سنگ حرارتی در ایران، رنگ ببازد. لذا استفاده از انرژی زغال سنگ حرراتی در ایران جایگاهی ندارد. برخی تولید کنندگان بخش خصوصی، زغال سنگ حرارتی استخراجی را صادر می کنند/ عمده صادرات این بخش به ترکیه و اروپای شرقی است
در مجموع بازار زغال سنگ در ایران رونقی ندارد و دلایل اصلی آن به کیفیت زغال داخلی و بازار انحصاری آن باز می گردد. هر چند پیش بینی های بلند مدت نشان می دهد که زغال سنک به عنوان یک منبع انرژی مجددا مورد توجه قرار خواهد گرفت.
برای استفاده بهینه از منبع زغال سنگ، برخی پیشنهادات که قبلا در سطح جهان استفاده شده نیز مطرح شده است. یکی از این پیشنهادات، استفاده از نیروگاههای زغالی در مناطق زغالدار ایران، مخصوصا در منطقه شرق و شمالی شرقی کشور که دسترسی کمتری به منابع انرژی از قبیل گاز طبیعی دارند. پیشنهاد دهندگان معتقدند می توان به جای انتقال گاز به این مناطق، از انرژی جایگزین استفاده کرد و گاز مصرفی پیش بینی شده را صادر کرد.
برخی دیگر از کارشناسان، گاز سازی زیر زمینی ((UCG و تولید گاز متان با استفاده از روش تزریق گاز اکسیژن به مخازن زغالی را پیشنهاد می کنند که این روش نیز در دست بررسی است و برخی دیگر تبدیل زغال به سوخت مایع (CTL) را مد نظر دارند. برخی نیز توسعه و بهبود روش های فعلی را توصیه می کنند و به مصرف زغال در نیروگاههای حرارتی وصنعت زغال اشاره دارند. به هر حال سازمان های بالادست می باید ب هصورت همزمان به همه روش های اقتصادی زغال سنگ بپردازند.
بر اساس مطالعات اولیه طرح جامع زغال سنگ که توسط مدیریت معادن سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران تهیه شده و به زودی منتشر می شود، وضعیت کلی پراکندگی معادن زغال سنگ کشور، کارگاههای زغالشویی و کک سازی به شرح زیر است. البته معادن کوچک و پراکنده ای در سایر نقاط کشور وجود دارد که قابل اغماض بوده و در صورتی که بنا به مطالعه و بررسی معادن زغالی کشور باشد بهتر است در نظر گرفته نشوند.
در منطقه آذربایجان 13 معدن، در منطقه گیلان 2 معدن، در البرز شرقی 64 معدن و 3 کارخانه زغالشویی، در ناحیه البرز مرکزی 57 معدن، دو کارخانه زغالشویی و یک کارخانه کک سازی – در منطقه گلستان 20 معدن، در منطقه خراسان شمالی یک معدن، در منطقه تهران دو معدن، در منطقه طبس 33 معدن و پنج کارخانه زغالشویی و یک کارخانه کک سازی، در منطقه کرمان نیز 25 معدن و چهار کارخانه زغالشویی و سه کارخانه کک سازی وجود دارد.
روش های تولید زغال سنگ در ایران در حال حاضر عمدتا سنتی است و بر اساس انواع روش های آن به شرح زیر است:
جبهه کار طولانی سنتی حدود 41 درصد، پلکانی معکوس حدود 38 درصد، کندن و پر کردن حدود 11 درصد، رو باز حدود 4 درصد، اتاق و پایه حدود 2 درصد، پلکانی بالا رو حدود 2 درصد، جبهه کار طولانی مکانیزه حدود یک درصد و جبهه کار کوتا حدود یک درصد.
این آمار نشان می دهد که صنعت زغال سنگ نیاز به نوآوری و ارتقاء تکنولوژی دارد و از فرصت ایجاد شده در پسابرجم برای جذب نهادهای سرمایه گذار و شرکت های صاحب تکنولوژی باید استفاده کرد.
در حال حاضر ظرفیت زغال سنگ ایران حدود 4.1 میلیون تن برآورد می شود اما ظرفیت بالقوه آن در حدود 2.7 میلیون تن است. در سال 1394 در مجموع 1.47 میلیون تن زغال سنگ تولید شده که نسبت به مدت مشابه که 1.43 میلیون تن بود، رشد اندکی داشته است. پیش بینی ها برای تولید امسال کمی بیش از 1.5 میلیون تن است که روندی صعودی نسبت به سال قبل خواهد داشت.
در 18 ماه گذشته، قیمت های جهانی زغال سنگ رشد مناسبی داشته ولی به دلیل برخی مسایل از قبیل عرضه و تقاضای داخلی و کیفیت زغال داخلی، این رشد قیمت تاثیر زیادی بر اقتصاد زغالی ایران نداشته است. البته معادن زغال سنگ ایران، می باید راه های صادرات زغال را برای خود هموار کرده و سعی کند تا مشکل انحصار در بازار داخلی را با صادرات جبران کند.
در سال گذشته 1.4 درصد از واردات چهار میلیارد و 400 میلیون دلاری بخش معدن و صنایع معدنی ایران به زغال سنگ و کک اختصاص یافته است. در واقع شرکت ذوب آهن اصفهان تقریبا نیمی از نیاز دو میلیون تنی خود به زغال را وارد کرده است. در مقابل یک درصد از صادرات هفت میلیارد دلاری بخش معدن و صنایع معدنی ایران به زغال سنگ و کک اختصاص پیدا کرده است که بیشتر آن زغال حرارتی بوده است.
ذخایر زغال سنگ ایران بیش از 1.1 میلیارد تن است. چنانچه ایران را بر اساس چهار بخش اصلی زغالدار بسنجیم، مجموع ذخایر زغال سنگ ایران به شرح زیر خواهد بود:
- منطقه زغال سنگ دار طبس 866523 هزار تن
- منطقه زغال سنگ دار البرز مرکزی 133999 هزار تن
- منطقه زغال سنگ دار کرمان 93840 هزار تن
- منطقه زغال سنگ دار البرز شرقی 34676 هزار تن
- سایر مناطق زغال سنگ دار 3685 هزار تن
زنجیره تامین زغال سنگ در ایران به کک سازی زرند کرمان و ذوب آهن اصفهان ختم می شود. بزرگترین مشکل در اقتصاد معادن زغال سنگی نیز همین است. زیرا به دلیل نوعی انحصار در بازار خرید و همچنین وضعیت ضعیف اقتصادی خریدار انحصاری، همواره مشکلات مالی، شرکت های زغالی را آزار داده است.
تعداد کل معادن فعال کشور در سال گذشته هفت هزار و 87 معدن بوده است که تعداد معادن زغال سنگ 197 معدن است و سهم 1.68 درصدی از کل معادن را دارد.
بر اساس چشم انداز فولاد کشور و طرح جامع فولاد، در صورت تحقق تولید 55 میلیون تن فولاد، سهم تولید به روش کوره بلند به حدود شش میلیون تن خواهد بود. با فرض میزان کک مصرفی با اندازه مصرف 550 کیلو گرم به ازا هر تن چدن کوره بلند و 22 کیلو گرم به ازاء هر تن فولاد به روش EAF به شش میلیون و 200 هزار تن کنسانتره زغال سنگ نیاز داریم.
ظرفیت تولید کک در صورت اجرای طرح های توسعه چهار میلیون و 300 هزار تن خواهد بود. میزان کک مورد نیاز بر اساس ارقام چشم انداز 1404 به میزان چهار میلیون و 300 هزار تن است. میزان کنسانتره مورد نیاز در چشم انداز شش میلیون و 200 هزر تن محاسبه شده ولی در صورت اجرای طرح های توسعه تولید کنسانتره زغال سنگ، تنها موفق به تولید چهار میلیون و 600 هزار تن کنسانتره خواهیم شد و یک میلیون و 600 هزار تن کمبود کنسانتره خواهیم داشت.
بر اساس پیش بینی برنامه تولید کنسانتره زغال سنگ در کشور در افق 1404 ناحیه زغالدار کرمان 1300 هزار تن، ناحیه زغالدار طبس 2500 هزار تن، ناحیه زغالدار البرز مرکزی 450 هزار تن و ناحیه زغالداری البرز شرقی 350 هزار تن تولید کنسانتره خواهند داشت. بر اساس طرح جامع فولات و زغال سنگ در افق 1404 در منطقه طبس چهار میلیون تن، در منطقه کرمان دو میلیون تن، در ناحیه البرز مرکزی حدود 560 هزار تن و در ناحیه البرز شرقی حدو 720 هزار تن و در مجموع هفت میلیو ن و300 هزار تن زغال سنگ تولید خواهد شد.
برای تامین زغال سنگ کک شو، اولویت اول طبس خواهد بود که بالغ بر 324 میلیون تن ذخیر قابل برداشت دارد.
در صورت ساخت افتتاح نیروگاههای زغالی کشور، تا چشم انداز 1404 در کل سالانه به هشت میلیون و 600 هزار تن زغال سنگ نیاز داریم.
با این محاسبات و کیفیت ذخایر ایران، واردات 15 تا 20 درصدی کنسانتره زغال سنگ با کیفیت بالا نیز باید در برنامه ها گنجانده شود. برای اهداف نیروگاهی و طرح جامع فولات، صنعت زغال سنگ ایران نیاز به اجرای دقیق طرح های توسعه و تعریف طرح های جدید دارد. ایران باید معادن زغال سنگی خود را به روش های مکانیزه مجهز کند و از تکنولوژی های جدید برای افزایش کیفیت زغال سنگ تولید استفاده کند.
