کاهش مصرف برق خانگی

دستاورد صنعت / شیوه تعرفه گذاری برق از منظر مدیریت مصرف و همچنین رعایت عدالت در توزیع یارانه های انرژی، دارای اهمیت است. تعیین تعرفه برق براساس پلکان مصرف، ازجمله مناسب‌ترین رویکردهای تعرفه گذاری برق در بخش خانگی است که در سالیان اخیر در ایران اجرایی شده و در قوانین بودجه سال 1400 و 1401 کل کشور و همچنین قانون مانع زدایی از توسعه صنعت برق مورد تأکید قرار گرفته است. بر این اساس، تعرفه های آب، برق و گاز باید به گونه‌ای اصلاح شود که تعرفه مشترکین کم مصرف تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی برابر صفر، مشترکین تا الگوی مصرف به صورت یارانه‌ای، مشترکین پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به صورت غیریارانه‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی (آی. بی. تی) تعیین شود. با گذشت دو سال از تصویب این قانون و اجرایی شدن این قوانین، وضعیت مصرف برق در بخش خانگی، با تأکید بر آثار و نتایج قوانین مذکور، مورد بررسی قرار گرفت. طبق بررسیهای انجام شده از سوی مرکز پژوهشهای مجلس، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی در سال1401، حدود 6/0 درصد کاهش یافته است. این کاهش معلول عوامل مختلفی است که به نظر می رسد یکی از آنها، اصلاح تعرفه های برق خانگی باشد. علاوه این، با اجرای حکم اصلاح تعرفه برق خانگی براساس الگوی پلکانی، تعرفه های برق مشترکان پرمصرف تا حد زیادی افزایش یافته، درحالیکه تعرفه مشترکان کم مصرف تغییر چندانی را تجربه نکرده است. این مسئله ازیکسو باعث اصلاح تعرفه های برق بدون فشار به مشترکان کم مصرف شده و ازسوی دیگر، کاهش نسبی مشترکان پرمصرف را به دنبال داشته است.
تعداد مشترکان برق خانگی در سال 1401 برابر با 31.4 میلیون مشترک و سهم این مشترکان از کل مصرف برق، معادل 32 درصد بوده و در ماههای گرم سال (خرداد تا شهریور) این سهم به 41 درصد رسیده است. همچنین روند مصرف برق در بخش خانگی نیز در سالهای اخیر صعودی بوده است. علاوه بر ورود مشترکان جدید بخش خانگی، تغییر الگوی مصرف مشترکان (افزایش سرانه مصرف برق مشترکان خانگی) نیز در افزایش مصرف بخش خانگی اثرگذار بوده اســت. به طور متوسط در بیست سال اخیر، مصرف برق مشترکان خانگی سالیانه حدود 5.7 درصد افزایشیافته و مصرف سرانه هر مشترک نیز سالیانه حدود 1.3 درصد رشد کرده است. گزارشهای موجود نشان می دهند که شرایط آب وهوایی استانها نیز نقش تعیین کننده‌ای در میزان مصرف برق داشته است. به طوریکه بیشترین سرانه مصرف برق بخش خانگی مربوط به استانهای جنوبی کشور بوده و سه استان جنوبی هرمزگان، بوشهر و خوزستان بیشترین سرانه مصرف برق خانگی را دارند. درواقع این سه استان حدود 28 درصد از مصرف برق بخش خانگی کشور را به خود اختصاص داده اند و سرانه مصرف برق در آنها بیش از سه برابر متوسط کشور است. بررسی تعرفه های برق خانگی نشان می دهد که در سال1400 (قبل از اصلاح تعرفه پلکانی) شیب افزایش قیمت برق نسبت به پلکانهای مصرف بسیار ملایم بوده است، اما در سال 1402 این موضوع به درستی اصلاح شده و شیب افزایش پیدا کرده است، این موضوع سبب شده قیمت برق پلکانهای پرمصرف افزایش بیشتری نسبت به پلکانهای کم مصرف داشته باشد. درحالیکه تعرفه برق مشترکان کم مصرف با افزایش جدی مواجه نبوده است.
باتوجه به آمار مصرف برق بخش خانگی، سرانه مصرف برق در بخش خانگی در سال 1401 نسبت به سال 1400 کاهش یافته است. در کنار سایر عوامل اثرگذار، به نظر می رسد اصلاح تعرفه های برق خانگی نیز در کاهش مصرف برق بخش خانگی مؤثر بوده است. از طرفی با توجه به افزایش نرخ برق مشترکان پرمصرف و ثبات تقریبی نرخ برق مشترکان کم مصرف، اجرای طرح تعرفه گذاری پلکانی برق خانگی، بدون تأثیر جدی بر مشترکان کم مصرف، منجر به اصلاح عادلانه تعرفه های برق شده است. اجرای این طرح همچنین در کاهش نسبی تعداد مشترکان پرمصرف مؤثر بوده اســت. به طوریکه در سال ،1401 حدود 2 درصد از نسبت مشترکان پرمصرف کاسته شده و در این سال حدود 77 درصد مشترکان خانگی برق، مصرفی در محدوده کمتر از الگوی مصرف داشته اند. گفتنی است عوامل دیگری همچون کاهش دمای هوا و کاهش همه گیری کرونا نیز بر مصرف برق در بخش خانگی مؤثر بوده اند و تغییرات مذکور را نمی توان ناشی از اصلاح تعرفه ها قلمداد کرد.

میزان مصرف برق
در سال 1401 کل مصرف برق کشور حدود 317 میلیارد کیلووات ســاعت بوده که 32 درصد از این مقدار توسط مشترکان خانگی مصرف شده است. به طورکلی مشترکان برق به بخشهای خانگی، صنعتی، کشاورزی، عمومی، روشنایی معابر و سایر دسته بندی می شوند. بررسی ها نشان می دهد که سهم مشترکان خانگی در این سالها دچار تغییرات معناداری نشده و تنها در سال 1390 و در پی اجرای قانون اصلاح الگوی مصرف، تا حدودی کاهش یافته و بعد از آن افزایش یافته است. گفتنی است سهم بخش خانگی از مصرف برق کشور در ماههای مختلف سال متفاوت است، به عنوان مثال، اگرچه در سال 1401 سهم مشترکان خانگی از مصرف برق به صورت متوسط برابر با 32 درصد بوده، اما در ماههای گرم سال (خرداد تا شهریور) این سهم به 41 درصد می رسد که به دلیل استفاده از تجهیزات سرمایشی در بخش خانگی و همچنین در اولویت بودن تأمین برق بخش خانگی نسبت به سایر بخشهاست.
روند مصرف برق در بخش خانگی در سالهای اخیر صعودی بوده است که علاوه بر ورود مشترکان جدید بخش خانگی، تغییر الگوی مصرف مشترکان نیز در آن اثرگذار است، چرا که تغییرات سرانه مصرف برق مشــترکان خانگی ) نیز نشان دهنده افزایش مصرف سالیانه برق توسط هر مشترک خانگی است. گفتنی است که طی 20 سال گذشته میزان مصرف برق در بخش خانگی و سرانه مصرف در این بخش به ترتیب 200 و 33 درصد افزایش پیدا کرده است، که به معنی آن است که شیب افزایش مصرف برق بیش از رشد تعداد مشترکان بوده است و افزایش مصرف برق طی این سالها فقط به دلیل ورود مشترکان جدید نبوده و مصرف سرانه هر مشترک نیز سالیانه حدود 1.3درصد رشد کرده که از دلایل اصلی آن به غیر از ورود تجهیزات جدید و افزایش سطح رفاه مصرف کنندگان، قیمت پایین تعرفه برق در این بخش است. فقط در سال 1390 و درنتیجه اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی کاهش قابل توجهی داشته است. این آمار بیانگر اهمیت توجه به برنامه های بهینه سازی مصرف برق در بخش خانگی و لزوم در اولویت قرار دادن طرحهای مدیریت و کنترل مصرف نسبت به افزایش تولید می باشد. گفتنی است که مدیریت و بهینه سازی مصرف انرژی تنها از مسیر اصلاح الگوی مصرف میسر نیست و باید محیط مصرف (ساختمان و تجهیزات) انرژی مشترکان نیز بهبود یابد.

نمودار نشان می‌دهد که سرانه مصرف برق در بخش خانگی در هریک از استانهای کشور متفاوت است. در این میان شرایط آب وهوایی استانها نقش تعیین کننده‌ای در میزان مصرف برق داشته است. به طوریکه بیشترین سرانه مصرف برق بخش خانگی مربوط به استانهای جنوبی کشور بوده و سه استان جنوبی هرمزگان، بوشهر و خوزستان بیشترین ســرانه مصرف برق خانگی را دارند. درواقع این سه استان حدود 28 درصد از مصرف برق بخش خانگی کشور را به خود اختصاص داده اند و سرانه مصرف برق در آنها بیش از سه برابر متوسط کشور است.
در نظام تعرفه گذاری فعلی کشور، تعرفه برق در بخش خانگی براساس شرایط آب وهوایی هر منطقه تغییر می کند؛ مناطق مختلف کشور به پنج دسته مناطق عادی، گرمسیر ،1 گرمسیر2، گرمسیر3 و گرمسیر4 تقسیم بندی شده اند. منطقه گرمسیر۱، گرمترین منطقه و منطقه عادی خنک‎ترین منطقه لحاظ شده است. همچنین با توجه به ماههای سال امکان تغییر یک منطقه از یک اقلیم به اقلیم دیگر وجود دارد. از مجموع 31.4 میلیون مشترک خانگی برق، عمده تعداد مشترکان در منطقه عادی قرار دارند که تهران نیز جزء این منطقه محسوب می شود. پس از آن منطقه گرمسیر ۴ و ۱ بیشترین تعداد مشترکان را به خود اختصاص داده اند. گفتنی است که اگرچه مشترکان منطقه گرمسیر ۱ سهم 12.1 درصدی از تعداد کل مشــترکان را دارند، اما میزان مصرف آنها 32.9 درصد کل مصرف در بخش خانگی است که نشان از سرانه بالای مصرف در آن منطقه به دلیل وضعیت دمایی دارد (جدول 1)
بررسی تعرفه های برق خانگی تعیین تعرفه های برق برای مشترکان خانگی با پیچیدگیهای مختلفی همراه است. این تعرفه ها باید به گونه ای باشد تا ضمن کمک به مدیریت مصرف، باعث فشار اقتصادی بر خانوارها نشده و با شرایط آب وهوایی و درنتیجه الزامات مصرف برق هر ناحیه همخوانی داشته باشد. در 50 سال اخیر متوسط قیمت برق در کشور با تغییراتی همراه بوده است. هزینه برق مشترکان خانگی عمدتا سالیانه افزایش یافته، اما نکته ای که باید به آن توجه شود این است که این افزایش نرخ با نرخ تورم همبستگی بالایی نداشته و به همین دلیل نه تنها افزایش تورم باعث خنثی شدن افزایش تعرفه شده، بلکه به نوعی کاهش قیمت برق (برمبنای قیمت حقیقی) را نیز به همراه داشته است. برای مقایسه بهتر، متوسط نرخ فروش برق خانگی در پنجاه سال اخیر به قیمت حقیقی سال 1400 و با لحاظ تورم سالیانه، در نمودار نشان داده شده است. برمبنای قیمت حقیقی، می توان گفت به طور متوسط سالیانه حدود 8 درصد از متوسط نرخ فروش برق به مشترکان خانگی کاسته شده است. همچنین براساس گزارشهای وزارت نیرو، سهم برق از هزینه های یک خانوار در سالهای مختلف، حدود 1 درصد بوده است.
قیمت برق مشترکان خانگی در ایران با در نظر گرفتن عواملی همچون اقلیم، ماه و میزان مصرف تعیین می شود. با تصویب بند «ی» تبصره 8 قانون بودجه سال 1400 کل کشور و تکرار آن در قوانین بودجه سنواتی سالهای بعد، تعرفه مشترکین کم مصرف خانوارهای محروم تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی و سازمان بهزیستی برابر صفر، مشترکین تا الگوی مصرف به صورت یارانه‎ای و مشترکین پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به صورت غیریارانه ای و بر اساس الگوی افزایش پلکانی تعیین شده است. لذا تعرفه برق خانگی به سه دسته کم مصرف، مصرف متعارف و پرمصرف تقسیم شد. به این ترتیب، هزینه برق مشترکان اقشار آسیب پذیر تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی به صورت رایگان، مشترکان با مصرف کمتر از الگوی مصرف به صورت یارانه ای و مشترکان پرمصرف با تعرفه غیریارانه ای محاسبه می شود.
براساس تعرفه های پلکانی برق خانگی که در بهمن ماه 1400 توسط وزارت نیرو ابلاغ شد، هزینه برق مصرفی مشترکان خانگی نسبت به میزان مصرف، بستگی دارد. بررسی ها نشان می دهد که تعرفه مشترکان خانگی بسته به اقلیم و ماه، تا مقدار مشخصی از میزان مصرف، کمتر از هزینه تمام شده محاسبه می شود و پس از عبور از حد مشخصی تعرفه به صورت غیریارانه ای و حتی بیش از قیمت تمام شده خواهد بود. به این ترتیب قیمت برق برای ماههای گرم مناطق گرمسیر1، با کمترین شیب افزایش می یابد. گفتنی است میانگین مصرف ماهیانه هر مشترک برق خانگی کشور در سال1400، با حدود 5 درصد افزایش نسبت به سال قبل، 268 کیلووات ساعت بوده است.
یکی از اهداف اصلی طرح افزایش پلکانی تعرفه برق، افزایش نرخ تعرفه برق پرمصرف‌ها و ثبات نسبی قیمت برق برای مشترکان کم مصرف بوده است، برای تحقق این هدف باید شیب افزایش قیمت برق نسبت به پلکان مصرف افزایش می یافت.
بررسی ها نشان می دهد که در سال1400 و قبل از اصلاح تعرفه پلکانی شیب افزایش قیمت برق نسبت به پلکانهای مصرف بسیار ملایم بوده است، اما در سال 1402 این موضوع به درستی اصلاح شده و شیب افزایش پیدا کرده است، این موضوع سبب شده قیمت برق پلکانهای پرمصرف افزایش بیشتری نسبت به پلکانهای کم مصرف داشته باشد. درحالیکه تعرفه برق مشترکان کم مصرف با افزایش جدی مواجه نبوده است. نکات دیگری که از بررسی ها به دست آمده آن است که به رغم اینکه در نظام تعرفه گذاری قبلی الگوی مصرف تعریف مشخصی داشته، اما شیب افزایش قیمت برق از کمترین پلکان مصرف تا بیشترین حد مصرف یکسان و بسیار ملایم بوده است. اما در نظام تعرفه گذاری پلکانی جدید، الگوی مصرف نقطه عطفی در تعیین قیمت برق بوده و برای مشترکان پرمصرف (مصارف بیشتر از الگوی مصرف) در هریک از مناطق پنجگانه قیمت برق با شیب زیاد افزایش یافته است. گفتنی است، رشد تعرفه پرمصرفها در همه مناطق یکسان نبوده است. رشد تعرفه این مشترکان در مناطق عادی و گرمسیر 3 جهش قابل توجهی داشته و در مناطق گرمسیر 1 و گرمسیر 4 جهش کمتری را تجربه کرده است.
گفتنی است در ماده 6 قانون مانع زدایی از توسعه صنعت برق، مصوب، پانزدهم آبان سال 1401 نیز تکالیف مشخصی در مورد نحوه تعرفه گذاری برق مشترکان خانگی ارائه شده است. براساس این ماده، «الگوی مصرف ماهیانه برق خانگی متناسب با شرایط اقلیمی، معادل سطحی از مصرف تعریف می شود که هفتادوپنج درصد مشترکان خانگی آن اقلیم در دوره مشابه سال قبل کمتر از آن مصرف کرده اند. همچنین طبق این حکم، تخصیص یارانه به مصارف بالاتر از الگو ممنوع بوده و تعرفه برق مشــترکان خانگی با مصرف بالاتر از الگوی مصوب، برای میزان مصارف کمتر از الگو، مازاد بر آن تا 1.5 برابــر، مازاد بر آن تا 2.5 برابر و میزان مصارف بیش از 2.5( برابر به ترتیب با ضریب نیم )، (، یک ونیم )، (دوونیم )، ( و پنج برابر هزینه تأمین برق محاســبه و دریافت می شود. این درحالی است که آخرین تعرفه مصوب وزارت نیرو اسفند 1401، نشاندهنده مغایرت‌هایی با قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق است؛ چراکه در مصوبه وزارت نیرو، میزان الگوی مصرف همچنان ثابت بوده و قید 75 درصد اعمال نشده است. از طرفی، تعرفه تعیین شده برای مشترکان پرمصرف نیز با حکم قانونی مطابقت ندارد. علاوه بر این، در تصویبنامه هیئت وزیران به شماره 50058 مورخ بیست و چهارم خرداد 1402 مجوز اعمال تخفیف 90 درصدی ناشی از افزایش تعرفه برق مشترکان پرمصرف به وزارت نیرو اعطا شده است. به نظر می رسد این موارد باعث کاهش اثرگذاری مورد انتظار قانون شده است.

نتایج اجرای نظام افزایش پلکانی تعرفه برق
ازآنجاکه تعرفه های برق و شرایط عمومی جدید منطبق بر حکم قانون بودجه سال ۱۴۰۰ در بهمن ماه 1400 ابلاع شد، بررسیها و برآوردها بر اساس فروش برق در همین سال انجام شده که قابل تسری به سال 1401 نیز است. اهداف اصلی اجرای نظام افزایش پلکانی، کاهش مصرف برق در بخش خانگی، توزیع عادلانه تر برق و افزایش تعرفه برق پرمصرف ها بوده است.
یکی از اهداف اصلی طرح افزایش پلکانی قیمت برق، کاهش مصرف برق در بخش خانگی بوده اســت، اما رشد مصرف برق در بخش خانگی به دمای هوا در فصل گرم سال، نرخ تعرفه برق، راندمان تجهیزات مورد استفاده در این بخش و شرایط اجتماعی بستگی دارد، لذا در بررسی نتایج اصلاح تعرفه های برق باید به نقش سایر عوامل نیز توجه داشت. در جدول 2 میزان مصرف و سرانه مصرف برق بهازای هر مشترک در بخش خانگی نشان داده شده است.
همانطور که در جدول نشان داده شده، میزان مصرف برق هر مشترک بخش خانگی در سال 1400 نسبت به سال 1399 افزایش 4 درصدی را تجربه کرده که متأثر از عوامل مختلفی نظیر افزایش متوسط دمای هوای کشور بوده است. کاهش 6/0 درصدی مصرف برق در سال 1401 نسبت به سال 1400 نکته مهمی است که البته حذف محدودیتهای ناشی از شــیوع بیماری کرونا و کاهش محسوس دما در سال 1401 نسبت به سال 1400 از مهمترین دلایل آن بوده اند، اما در صورت تداوم در سال 1402 و سالهای بعد از آن می تواند نشاندهنده تأثیر اصلاح نظام تعرفه گذاری برق مشترکان بخش خانگی باشد. با اجرای طرح افزایش پلکانی تعرفه برق، میزان مصرف مشترکان خانگی برق در سال 1401 به صورت نمودار زیر است. طبق این نمودار، مصرف برق حدود 77 درصد مشترکان خانگی کمتر از الگوی مصرف بوده است و این مشترکان 67 درصد از مصرف برق خانگی را به خود اختصاص داده اند. 23 درصد مشترکان خانگی نیز بیشتر از الگو مصرف کرده اند و سهم برق مصرفی آنها 33 درصد بوده است. این درحالی است که در سال1400، مصرف برق حدود 75 درصد مشــترکان خانگی کمتر از الگوی مصرف بوده و این مشترکان 66 درصد از مصرف برق خانگی را به خود اختصاص داده اند. بنابراین به نظر میرسد با اجرای طرح تعرفه گذاری پلکانی، مصرف برق مشترکان به تدریج به مقادیر کمتر از الگو متمایل شده است.
در مورد متوسط نرخ فروش برق به مشترکان خانگی نیز همانطور که در جدول 3 مشــاهده می شود، در سالهای 1399 و 1400 (قبل از اصلاح تعرفه پلکانی) تعرفه های برق خانگی به طور متوسط 17.6 و 25.1 درصد افزایش یافته است. این در حالی است که میزان رشد این نرخ در سال 1401 فقط 10.8 درصد بوده است. به عبارت دیگر، اگرچه اصلاح تعرفه های پلکانی منجر به افزایش قابل توجه قیمت برق مشترکان پرمصرف شده، اما نرخ برق سایر مشترکان، کمتر از سالهای قبل افزایش یافته است.
باتوجه به آمار مصرف برق بخش خانگی، سرانه مصرف برق در بخش خانگی در سال 1401 نسبت به سال 1400 کاهش یافته است. از طرفی با توجه به افزایش شدید نرخ برق مشترکان پرمصرف و ثبات تقریبی نرخ برق مشترکان کم مصرف، اجرای طرح تعرفهگ ذاری پلکانی برق خانگی، بدون تأثیر جدی بر مشترکان کم مصرف، منجر به بهبود تعرفه گذاری برق خانگی شده است. یکی از آثار احتمالی اجرای این طرح، کاهش نسبی مشترکان پرمصرف بوده است. به طوریکه در سال 1401 حدود 2 درصد از نسبت مشترکان پرمصرف کاسته شده و حدود 77 درصد مشترکان خانگی برق، مصرفی در محدوده کمتر از الگوی مصرف داشته اند. بررسی تعرفه های برق بخش خانگی نشان می دهد که با گذشت حدود یک سال از تصویب قانون مانع زدایی از توسعه صنعت برق، همچنان تکالیف این قانون در حوزه تعرفه گذاری برق خانگی (ازجمله تعیین الگوی مصرف مبنی بر سطح مصرف 75 درصد مشترکان و تعرفه پلکانی مشترکان پرمصرف) اجرایی نشده است و در صورت اجرای کامل قانون مذکور، انتظار می رود اهداف نظام افزایش پلکانی تعرفه های برق در بخش خانگی به میزان بیشتری محقق شــود. به عبارتدیگر، اگرچه اعمال تعرفه های پلکانی برمبنای احکام قوانین بودجه 1400 و 1401 نقطه شروع خوبی برای اصلاح تعرفه گذاری برق خانگی بوده است، اما اثرگذاری بیشتر نظام تعرفه گذاری پلکانی برق خانگی با اجرای کامل قانون مانع زدایی از توسعه صنعت برق میسر می شود.