دستاورد صنعت / «کارخانه ارج سازنده ماشین‌های آتش‌نشانی، چای‌سازی، مخزن‌های بزرگ و کوچک نفت و آب، بخاری‌های زیبای نفت سوز، ماشین‌های مخصوص سنگ‌شویی معادن، سقف‌های فلزی قوسی، تلمبه‌های برقی الکتروموتور، پنجره‌های آهنی پروفیله، استخوان‌بندی فلزی ساختمانی، صندلی‌های فلزی تاشو به انواع مختلف و غیره که با مصنوعات خارجی برابری می‌کند به ابتکار برادران ارجمند بیست و دو سال است که در تهران دائر و مشغول فعالیت است.»
مجله «اطاق بازرگانی تهران» مرداد ماه سال 1337 با چاپ گزارشی درباره ارج می‌نویسد «با همت و پشتکار می‌توان کارخانه‌های بزرگ تاسیس نمود.»
این گزارش زمانی منتشر شد که چهارده سال از در گذشت خلیل ارجمند بنیانگذار ارج می‌گذشت. خلیل ارجمند در خانواده ای صاحب نام در سال 1288 متولد شد. مادرش قدسیه و پدرش رحیم ارجمند معاون وزارت پست و تلگراف بود. پسر عمه‌اش حبیب ثابت نیز از جمله کارآفرینان دوره پهلوی و اولین کسی است که در ایران تلویزیون راه‌اندازی کرد.
خلیل ارجمند در دوره رضاشاه به همراه مهندس مهدی بازرگان در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه قبول شد و برای ادامه تحصیل در رشته مکانیک به فرانسه رفت. او جزو اولین گروه شصت نفره‌ای بود که برای تحصیل به اروپا اعزام شدند. خلیل ارجمند پس از پایان تحصیلات در سال 1315 به ایران بازگشت. در دانشکده فنی دانشگاه تهران به عنوان استاد مشغول کار شد و همزمان مغازه‌ای در دروازه قزوین گرفت و اولین سنگ بنای کارخانه ارج را در آخرین سال‌های سلطنت رضاشاه بنیان گذاشت. کارگاهی که نامش هم سه حرف اول فامیلی‌اش را داشت و هم ترکیبی بود از حروف اول آهنگری، ریخته‌گری و جوش کاری.
این کارگاه در ابتدای کارش فقط در و پنجره و نرده‌های فلزی می‌ساخت. موفقیتش در ساخت یک گلخانه برای بانک ملی در سال 1317 باعث شد که به یکی از پیمانکاران این بانک برای تامین نیازهایشان تبدیل شود. در همین دوره، طاق نصرت عروسی محمدرضا پهلوی ولیعهد را ساخت که در محل ورودی بانک ملی نصب شد.
کمی بعدتر ارج کارش را با تولید سیم دینام و لاستیک اتومبیل توسعه داد و پنج مغازه دیگر را به مغازه اولی اضافه کرد. اما باز احساس می‌کرد که جای کافی برای توسعه فعالیت‌هایش ندارد. برای همین جای وسیع‌تری در خیابان شوش گرفت و همه تجهیزاتش را به آنجا منتقل کرد. در جای جدید ابزارآلات و وسایل تازه‌ای مثل ماشین جوشکاری، توربین آبی برای آسیاب و دستگاه‌های مولد برق را فهرست تولیداتش اضافه کرد. در همین زمان سفارش ساخت مبل و صندلی‌های آمفی تئاتر و کلاس‌های دانشگاه تهران به او سپرده شد.
بعد از اشغال ایران در شهریور 1320به وسیله شوروی و بریتانیا و محدود شدن راه‌های تجاری، فعالیت ارج توسعه پیدا کرد و به نوشته کتاب پنجاه کنشگر اقتصادی ایران«تقاضا برای خدمات و تولیدات وی به شدت افزایش یافت.»
با افزایش مشتریان خلیل ارجمند در سال 1321 در شرق تهران«بیرون دروازه خراسان، کارخانه بزرگی تاسیس کرد.» در این کارخانه «سیم‌های نازک و عایق‌دار» تولید می‌شد که بخش اصلی موتور برق بود و ارج «برای اولین بار، سیم‌های مسی قطور را به سیم‌های نازک تبدیل کرد.»
خلیل ارجمند برای اجرای این کار «از خراسان، کرمیت می‌آورد و سیم‌های قطور را از طریق ماشین مفتول‌سازی تولید می‌کرد. او پس از چند ماه مطالعه، روشی برای عایق‌دار کردن سیم‌ها پیدا کرد.»
با این کار، سیم‌های عایق وارد بازار شد که برای موتور و دینام وسایل نقلیه کاربرد داشت. اما به نوشته کتاب پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، «بزرگترین شاهکار صنعتی ارجمند، ساخت مجموعه تلمبه‌های الکتریک بود که صد درصد در کارخانه وی تولید می‌شد.»
در سال‌های اشغال ایران در جنگ دوم جهانی، لاستیک اتومبیل بسیار کمیاب و گران شده بود و ارج لاستیک‌هایی تولید می‌کرد که گرچه مقاوم و بادوام نبود اما متقاضی فراوان داشت. بعد از آن وی دو سال مشغول مطالعه روی تولید لاستیک‌های بادوام اتومبیل بود که اجل مهلتش نداد.
خلیل ارجمند در کنار کارخانه ارج چاه آبی حفر کرده بود که ساکنان حاشیه کارخانه از آن استفاده می‌کردند و بخشی از آب آن در یک رختشورخانه عمومی مصرف می‌شد. روز سی مهر 1323 برای سرکشی از وضعیت چاه وارد آن شد اما بندهای کابل دستگاه بالابر پاره شد و او به عمق 36 متری چاه سقوط کرد. خلیل ارجمند در حالی که 35 سال بیشتر نداشت، در این حادثه جان باخت.
مهندس مهدی بازرگان که در دوره انقلاب نخست وزیر دولت موقت شد، در مجلس یادبود خلیل ارجمند از وی با عنوان «احسن‌الخالقین» یاد کرد و گفت: «ارجمند اگر چه فعال و مولد ثروت بود، ولی در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را کنار گذاشته، خیر عموم و سعادت میهن را طلب می‌نمود. در کارخانه با کارگران با نهایت جوانمردی رفتار می‌کرد. در دانشکده فنی تهران و کانون مهندسین در سخاوت و بلند همتی بر همه، پیش دستی می‌کرد. دوستی با وفا و همکاری با صفا بود. با وجود همه توانایی‌ها، تکبر و خودستایی نداشت و در بند تظاهر و تبلیغ نبود. وی مرد عمل و آئینه اخلاق بود. وی در عمر 35 ساله خود در برابر 350 سال عمر، کار کرد و خدمت به خلق خدا نمود.»
صندوق حمایت از دانشجویان
ارجمند وصیت کرده بود مبلغ ده میلیون تومان در اختیار مهندس ریاضی رئیس وقت دانشکده فنی گذاشته شود تا از آن برای امور تعاونی دانشجویان استفاده شود که این رقم در سال 1351 به سه میلیون ریال رسید.»
شرکت ارج به این صندوق که ایده آن را خلیل ارجمند داده بود، هر ساله مقادیری کمک می‌کرد و جوایزی نیز به دانشجویان برتر دانشکده می‌داد.
مهندس عبدالله ریاضی رئیس دانشکده فنی در خاطراتش که در آبان 1354 در مجله وحید چاپ شده، می‌نویسد: «از جمله موسساتی که برای دانشکده فنی کمک موثر می‌کرد موسسه شخصی مرحوم مهندس خلیل ارجمند استاد دانشکده فنی بود که از نظر خیرخواهی که داشت نه تنها عملا و به توسط اهدا ابزار به کمک ما می‌شتافت بلکه از دادن پول و مساعدت مادی نیز دریغ نمی‌ورزید و همین عمل نیک او باعث شد که دیگر افراد خیر هم در کمک رسانیدن به دانشکده فنی به وی تاسی جویند و از او پیروی کنند. این مرحوم حتی طبق وصیتی که کرده بود از ماترکش ده هزار تومان پول نقد به منظور تاسیس صندوق تعاونی پرداخت شد.»
سرمایه این صندوق که به دانشجویان «بی‌بضاعت» کمک می‌کرد به گفته مهندس ریاضی به دویست هزار تومان رسید و از طریق این صندوق به دانشجویانی که بورس داشتند ماهانه 150 تا 250 تومان پرداخت می‌شد.
دوره رکود ارج
با درگذشت خلیل ارجمند، پدر و همسرش مسئولیت اداره ارج را بر عهده گرفتند و رشد و توسعه ارج محدود شد. به نوشته روزنامه اطلاعات رحیم ارجمند پدر خلیل در بازدید محمدرضا پهلوی در روز 30 بهمن 1336 از کارخانه ارج گفت: «پس از درگذشت او (خلیل) کارخانه با مشکلات و مصائب بسیار دست به گریبان شد و به هر زحمتی بود قسمی عمل شد که شیرازه از هم نپاشد.»
به گفته رحیم ارجمند، کارخانه ارج در آن زمان»مخزن‌های فلزی ثابت و متحرک برای مواد نفتی، آب و اجسام، تلمبه‌های برقی، بخاری‌های نفت سوز، میز و صندلی تاشو، پنجره‌های پروفیل آهنی و آلومینیومی، ساختمان‌های فلزی، ماشین‌های مختلف مانند دستگاه‌های آتش‌نشانی، دستگاه‌های مالش چای و ماشین‌های بالا بردن عیار سنگ‌های معدنی» تولید می‌کرد.
وضعیت شرکت چندان مناسب نبود تا این که در سال 1330 برادرش اسکندر که در زمینه گرمایش مرکزی و تهویه مطبوع در آمریکا تحصیل می‌کرد، به ایران بازگشت. او بعد از گرفتن مدرک مهندسی از دانشگاه تهران برای تحصیل به آمریکا رفته بود. سه سال بعد سیاوش برادر دیگر خلیل هم که در رشته برق در مونیخ آلمان تحصیل می‌کرد، به جمع مدیران ارج اضافه شد و اداره شرکت ارج را بر عهده گرفت. او هم در دانشکده فنی دانشگاه تهران درس خوانده و برای ادامه تحصیل به آلمان رفته بود. با بازگشت دو برادر به ایران، شرکت ارج در مدار توسعه قرار گرفت.
وقتی سیاوش در سال 1334 مدیریت کارخانه را در دست گرفت، خط تولید را عوض کرد و تمرکز شرکت را بر تولید لوازم خانگی گذاشت و ارج در مدت کوتاهی به بزرگترین کارخانه لوازم خانگی ایران و خاورمیانه بدل شد. در دهه 1330 بخاری ارج از تولیدات اولیه و ماندگار کارخانه ارج بود. محصول دیگر ارج صندلی تاشو بود که سبک زندگی مردم را تغییر داد و جای صندلی‌های چوبی لهستانی را گرفت. از این صندلی‌ها در مدارس نیز استفاده می‌شد و بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان چند دهه در ایران پشت همین صندلی‌ها درس خوانده و امتحان داده‌اند.
غیر از بخاری، دومین محصول خانگی ارج کولر بود. سیاوش در سفری به آریزونا در آمریکا به کالایی برخورد که می‌توانست حرارت محیط را بیش از 10 درجه کم کند. کولر آبی ارج بر اساس این محصول ساخته شد. ساخت انواع آن از جمله مدل پرتابل و سیار امکان استفاده عمومی و ارزان از این وسیله را فراهم کرد. این کولرها در مناطق گرم و خشک ایران سبک زندگی مردم را تغییر داد.
یک سال بعد از تولید کولر ارج، آبگرمکن برقی ۵۰ گالنی ارج وارد بازار شد. با آنکه ارج در تولید آبگرمکن اولین نبود و پیش از آن، مهندس فضل‌الله رهنما در کارخانه پلار اصفهان آبگرمکن برقی ساخته بود اما تولید و عرضه گسترده این محصول از سوی ارج، به بهترشدن بهداشت عمومی و خلاص شدن مردم از خزینه و حمام عمومی کمک کرد.
کارخانه ارج اولین شرکت ایرانی بود که در سال ۱۳۴۱ یخچال برقی را در ایران تولید کرد. کارخانه ارج برنامه‌ای برای تولید یخچال برقی نداشت و تولید آن با یک اتفاق شروع شد. ماجرا از این قرار بود که سیاوش ارجمند می‌خواست ظرفشویی آشپزخانه بسازد و برای همین به دانمارک رفته بود. او در سفرش از کارخانه یخچال‌سازی هم دیدن کرد و با دیدن یخچال نظرش عوض شد و تولید یخچال را در ایران شروع کرد.
اوج ارج
در دهه چهل خورشیدی زمانی که جاده قدیم کرج داشت به مرکز شرکت‌های تولیدی بزرگ بدل می‌شد، برادران ارجمند نیز در سال 1343 کارخانه ارج را از خیابان شوش به کیلومتر 5 جاده مخصوص کرج منتقل کردند. با انتقال کارخانه و افزایش تولیدات، حالا دیگر محصولات ارج در میان خانوارهای ایرانی با شعار همیشگی‌اش یکی شده بود: «ارج نامی که می‌شناسید و به آن اطمینان دارید.»
در سال 1352 شرکت ارج در بورس پذیرفته شد و در اوایل سال 1354 ظرفیت تولید شرکت ارج سالانه به بیش از 454 هزار دستگاه رسید. در آن زمان بیش از پنج هزار نفر در واحدهای صنعتی ارجمند کار می‌کردند و چندین هزار نفر نیز از طریق تعمیر و فروش محصولاتش زندگی می‌کردند.
محصولات ارج علاوه بر عرضه در بازار داخلی، به کشورهای همسایه نیز صادر می‌شد. ارج در سال ۱۳۴۸ در نمایشگاهی صنعتی در مسکو شرکت داشت و علینقی عالیخانی وزیر اقتصاد در دهه چهل خورشیدی می‌گوید:«من در آخرین سفری که به شوروی کردم … به نایب نخست‌وزیر شوروی … آقای نوویکو، به‌عنوان هدیه، یک یخچال ایرانی (ارج) دادم. او فوق‌العاده خوشحال شد و به من تاکید کرد که راننده خودش می‌آید یخچال را ببرد و تاکید کرد مبادا یخچال را به دفترش بفرستم. می‌خواستم بگویم یخچال ساخت ایران شهرت داشت.»
کتاب سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران می‌نویسد: در سال‌های 1351 تا 1353 فروش ارج از 1836 میلیون ریال به 3687 میلیون ریال در سال 1353 رسید یعنی تقریبا دو برابر شد. سود شرکت نیز پس از کسر مالیات از 194 میلیون ریال به 377 میلیون ریال افزایش یافت.
در دهه پنجاه با وجود واردات گسترده لوازم خانگی، رقابتی سخت بین سه شرکت ارج، آزمایش و جنرال در جریان بود و شرکت ارج برای توسعه فعالیت‌هایش زمینی در شیراز خرید تا کارخانه دومش را در آنجا تاسیس کند.
سال 1352 کارخانه ارج همچون بسیاری از صاحبان صنایع مثل محمدتقی برخوردار و محسن آزمایش در تاسیس بانک شهریار مشارکت داشت و سیاوش ارجمند به عنوان عضو هیات مدیره در آن حضور حضور داشت. در این بانک پانزده تن از صاحبان صنایعی نظیر محمود خیامی (ایران ناسیونال)، محسن آزمایش (آزمایش)، محمدرحیم ایروانی (کفش ملی)، محمدتقی برخوردار (پارس الکتریک) و چندتن دیگر سهام داشتند.
در میانه دهه چهل خورشیدی برادران ارجمند کارخانه آلومتک را برای تولید انواع پروفیل آلومینیوم و کابلهای آلومینیومی ساختند که مدیرعامل آن اسکندر ارجمند بود. این کارخانه ۲۰۰ کارگر و کارمند داشت و در یک شبانه روز هشت تن محصول تولید می‌کرد.
فعالیت های اجتماعی و فرهنگی
در کنار اجرای برنامه‌های توسعه صنعتی، سیاوش ارجمند، مدیریت واحدهای تولیدی را بسیار با اهمیت می‌دانست و وقتی حبیب لاجوردی از گروه صنعتی بهشهر سنگ بنای مرکز مطالعات مدیریت ایران را با همکاری دانشگاه هاروارد گذاشت، او به همراه حسن خسروشاهی (گروه صنعتی مینو)، محمود رضایی (مس سرچشمه)، عبدالعلی فرمانفرمائیان (نفت پارس) و هدایت الله بهبهانی (جنرال) عضو هیات امنا و خزانه‌دار این مرکز شد. او به همراه چند تن دیگر از صاحبان صنایع، سه میلیون ریال هم برای راه‌اندازی این مرکز کمک کرد.
کارخانه ارج برای جذب نیروی فنی آزمون برگزاری می‌کرد تا نیروهای کارآمد جذب کند. این شرکت اولین واحد تولیدی بخش خصوصی بود که از مددکاران اجتماعی برای کمک به کارکنان خود بهره گرفت. مدیران ارج معتقد بودند که با افراد سرزنده و بانشاط بهتر می‌توان کار کرد و انتظار محصول بهتر و بیشتری داشت. بعد از آن دیگر شرکت‌ها نظیر شرکت نفت، روغن نباتی شاه‌پسند و روغن نباتی قو، مددکاران اجتماعی را در شرکت‌هایشان به کار گرفتند.
سیاوش ارجمند به فعالیت‌های فرهنگی علاقه‌مند بود و در سال 1353 شورای کتاب کودک، پلاک‌های یادبودی از نویسندگان کودک تهیه کرد که وی هزینه آنها را پرداخت.
او همواره حواسش به وضعیت رفاهی کارگران بود. برای همین در دی‌ماه 1349 کارخانه ارج به همراه خانواده لاجوردی در صنایع بهشهر و منوچهر گشتاسب فلفلی در گروه سپنتا در ساخت خانه‌های سازمانی برای کارگران مشارکت داشت؛ اجاره‌بهای این خانه‌ها تا زمان اشتغال کارگران در کارخانه کم بود. وزارت مسکن نیز با دادن 72 هزار متر زمین و تهیه نقشه ساختمان در منطقه قلعه سلیمان‌خان به این سه کارخانه کمک کرد. در این مجتمع مسکونی، واحدهای مسکونی 78 متری و دوخوابه در چهار طبقه برای کارگران ساخته شد.
طوفان انقلاب
ارج در فهرست مصادره اموال 51 نفری قانون حفاظت و توسعه صنایع سال 1358 شورای انقلاب نبود اما با ناآرامی‌های کارگری که نیروهای چپ به آن دامن می‌زدند مشمول بند جیم این قانون قرار گرفت و مدیریت آن به سازمان صنایع ملی داده شد. بر اساس این بند از قانون حفاظت و توسعه صنایع، کارخانجاتی که دارایی آنها کمتر از وام‌هایی بود که از بانک‌ها گرفته بودند، مصادره و ملی شد.
علی اصغر سعیدی استاد دانشگاه تهران که سالها در باره زندگی کارآفرینان ایرانی قبل از انقلاب پژوهش کرده، می‌گوید: «برخلاف اظهارنظرهای رایج و ساده‌انگارانه برخی محققان و روشنفکران، محصولات این کارخانه مونتاژ و کار کارگران سرهم‌بندی کردن قطعات وارداتی نبود بلکه مهندسان شرکت برای تولید هر محصول ماه‌ها مطالعه می‌کردند. سرنوشت ساخت هر محصول و کارگاه‌های مختلفی که در کارخانه ارج ساخته شدند هر کدام شرح جداگانه‌ای دارد و حاصل زحمات مهندسان ایرانی است.»
وضعیت شرکت ارج بعد از ملی شدن روز به روز بدتر می‌شد، چندین بار دست به دست شد و سرنوشت شرکت ارج مانند رقیبش شرکت آزمایش به دست کسانی افتاده بود که مدیریت نمی‌دانستند و برایشان اهمیتی نداشت که نسلی برای آن خون دل خورده‌اند.
سیاوش ارجمند می‌گفت صاحبان فعلی کارخانه ارج که ظاهرا مشتری برای فروش ارج پیدا نکرده بودند، با او تماس گرفتند و حاضر شدند کارخانه‌اش را با تخفیف به خودش بفروشند. او با اینکه هنوز علاقه‌مند به کار در ایران بود اما کهولت سن، اجازه چنین کاری را به او نمی‌داد.
وقتی در سال 1395 خبر تعطیلی شرکت ارج در رسانه‌ها منتشر شد، سیاوش ارجمند نوشت: خبر بسته شدن شرکت صنعتی ارج قلبم را شکست و شوکی بود برای من و بسیاری از مهندسان و کارگرانی که سالها برای ساختن این شرکت سخت کار کرده بودند. او دو سال بعد در دوم مرداد 1397 در 90سالگی در شهر نیویورک درگذشت.
با درگذشت سیاوش ارجمند، پرونده بنیادگذاران ارج در حالی بسته شد که به عقیده بسیاری از فعالان اقتصادی، واحدهای صنعتی وابسته به ارجمندها یکی از «مدرن‌ترین و علمی‌ترین بنگاه‌های تولیدی ایران» پیش از انقلاب بود.
