صنعت پتروشیمی در ایران از سال ١٣٤٣ هجری شمسی، یعنی ٥٠ سال پیش فعالیت خود را با واحد کوچک تولیدی کود شیمیایی شیراز آغاز کرد و ایران در حال حاضر دومین تولیدکننده و صادرکننده فرآورده‌های پتروشیمی در خاورمیانه است. صنعت پتروشیمی از جمله صنایع مادر و اشتغال‌زاست که محصولات آن در کشورهای صنعتی به عنوان تغذیه‌کننده اصلی صنایعی است که محصولات نهایی را به دست مصرف‌کنندگان می‌رسانند.
تنوع محصولات پتروشیمی می‌تواند حلقه‌های مفقوده صنایع بیشماری را تکمیل کند و بدون شک توسعه صنایع وابسته این صنعت نیز می‌تواند در تامین کالاهای مصرفی و برطرف کردن نیازهای صنایع داخلی کشور نقشی ویژه ایفا کند.
به دنبال توافق هسته‌ای ایران و گروه 1+5 در ژنو، صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های پلیمری ایران به اتحادیه اروپا آزاد شد و پیش‌بینی می‌شود در صورت از سرگیری صادرات، سالانه 2 تا 5/2 میلیارد دلار درآمد جدید حاصل شود.
تا پیش از افزایش تحریم‌های بین‌المللی، 10 تا 14 درصد محصولات پتروشیمی ایران به اروپا صادر می‌شد و از این محل سالانه 2 تا 2.5 میلیارد دلار درآمد داشت. در شرایط فعلی صادرات محصولات پتروشیمی ایران به اروپا صفر نشده اما به دلیل محدودیت‌های بیمه‌ای، مشکلات نقل و انتقال ارز و بیمه کشتی، صدور فرآورده‌های پتروشیمی به اروپا با کاهشی قابل توجه روبرو شده است.
آمارهای گمرک هم نشان می‌دهد که در طول هفت ماهه نخست سال جاری صادرات پتروشیمی ایران با کاهشی حدود 13 درصدی از نظر وزنی و معادل 2/1 میلیون تن در هفت ماهه نخست سال‌‌جاری به 7.8 میلیون تن رسیده است.
براساس سند توافقنامه ژنو، گروه 1+5 بعضی از تحریم‌های مربوط به صادرات پتروشیمی ایران، طلا و فلزات گران‌بها، بخش خودروسازی ایران را متوقف می‌کند و احتمال می‌رود حدود 5 میلیارد و 100 میلیون دلار درآمد نصیب جمهوری اسلامی ایران کند.
همچنین براساس این توافق صادرات نفت ایران در سطح کنونی باقی می‌ماند و 4 میلیارد و 200 میلیون دلار از پول فروش این محموله‌های نفتی به صورت اقساط به ایران انتقال داده می‌شود. براساس این توافقنامه، در 6 ماه آینده فروش نفت خام ایران به دلیل باقی ماندن تحریم‌ها افزایش نخواهد داشت. باقی ماندن تحریم‌های فروش نفت در یک دوره شش ماهه سبب از دست رفتن حدود 30 میلیارد دلار درآمد ایران می‌شود.(ماهانه حدود 5 میلیارد دلار).
تولید و صادرات محصولات پتروشیمی بعد از نفت بزرگترین درآمد ارزی کشور است به همین دلیل آمریکا و اروپا بعد از تحریم نفت به دنبال تحریم صنعت پتروشیمی ایران رفته‌اند. با این تفاوت که بخش اعظم صنعت پتروشیمی ایران، خصوصی شده و دولتی نیست تا شامل بهانه‌های بی‌مبنایی مانند تأمین مالی صنعت هسته‌ای ایران باشد. البته بخش صادرات محصولات پتروشیمی مانند نفت‌خام، گریبان این صنعت را گرفت اما با تلاش شرکت‌های صادرکننده و دولت این مشکل تا حدود زیادی برطرف شد.
بر این اساس اجرای طرح‌های مختلف پتروشیمی یکی از الزامات اساسی برای سهم‌گیری از بازار آینده محسوب می‌شود. خانم مهندس مرضیه شاهدایی مدیر طرح‌ها و پروژه‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی در گفتگو با “دستاورد صنعت” با تشریح وضعیت طرح‌ها و پروژه‌های پتروشیمی، از چشم‌انداز پتروشیمی ایران بعد از تحریم می‌گوید.
خانم مهندس بگذارید همین ابتدا در مورد پیش‌بینی شما از دوران پساتحریم بپرسیم فکر می‌کنید با انجام توافق شرایط اجرای پروژه‌های پتروشیمی به چه شکلی خواهد شد ؟ آیا شاهد تحول مثبت در زمینه تولیدات، سرمایه‌گذاری و اجرای طرح‌های پتروشیمی در کشور خواهیم بود ؟
با اجرایی شدن توافق هسته‌ای ایران و کشورهای 1+5 می‌توان شاهد انقلابی در طرح‌های جاری و آینده این صنعت بود. متاسفانه در سال‌های گذشته بسیاری از طرح‌های پتروشیمی ایران به دلیل نبود امکانات استفاده از فاینانس و لیسانس‌های جدید از شرکت‌های معتبرخارجی متوقف شده بود، که با اجرایی شدن توافق هسته‌ای ایران و کشورهای 1+5 می‌توان شاهد انقلابی در طرح‌های جاری و آینده این صنعت باشیم. به یقین نهایی شدن توافق هسته‌ای ایران و کشورهای1+5 عاملی مهم در افزایش امنیت سرمایه‌گذاری در کشور ما خواهد بود و سـرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند با همکاری بخش خصوصی در طرح‌های پتروشیمی ایران به فعالیتی مطمئن و پایدار بپردازند.
فکر می‌کنید با انجام توافق چه میزان سرمایه‌گذاری در طرح‌های پتروشیمی انجام شود؟
هم اکنون بیش از٦٠ طرح نیمه کاره صنعت پتروشیمی وجود دارد که اجرای این طرح‌ها نیازمند اعتباری بالغ بر 33 میلیارد دلارسرمایه‌گذاری است و با اجرای این طرح‌ها ظرفیت تولید صنایع پتروشیمی دو برابر می‌شود. همچنین36 طرح با ظرفیت 60 میلیون تن در سال و سرمایه‌گذاری حدود30 میلیارد دلار به عنوان فرصت‌های سرمایه‌گذاری معرفی شده است. بنابراین با انجام توافق و به دنبال آن جذب سرمایه‌گذاران در این طرح‌ها، می‌توانیم به آینده پتروشیمی ایران و همچنین رسیدن به اهداف برنامه‌های پتروشیمی بیش از پیش امیدوار باشیم.
با توجه به اینکه تاکنون تعداد زیادی هیات‌های اروپایی و آسیایی به ایران آمده‌اند و همگی در بخش‌های مختلف نفت تمایل به سرمایه‌گذاری داشتند؛ در بخش پتروشیمی چه میزان تمایل برای سرمایه‌گذاری وجود دارد؟
تاکنون هیات‌های اروپایی، آفریقایی و حتی آسیای شرقی، در مذاکرات دو جانبه برای اجرا و سرمایه‌گذاری در بخش‌های پتروشیمی ابراز تمایل کرده‌اند و حتی تفاهم‌نامه‌های اولیه نیز مطرح شده است، اما عملی شدن این تفاهم‌نامه‌ها منوط به نهایی شدن توافق هسته‌ای است و امید است بعد از انجام توافق و با رشد سرمایه‌گذاری در بخش پتروشیمی، برنامه‌هایی که پیش‌بینی شده، به نتیجه خواهد رسید.
اعداد و ارقامی که گفتید با میزان ظرفیت فعلی خیلی متفاوت است، این‌ها برنامه‌ریزی شرکت ملی صنایع پتروشیمی است؟
بله؛ با توجه به پتانسیل‌های موجود و براساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، صنعت پتروشیمی ایران باید تا سال 2025 به ظرفیت تولید 180 میلیون تن محصولات پتروشیمی برسد. این درحالی است که در حال حاضر ظرفیت نصب شده تولید ایران 60 میلیون تن است و تولید واقعی حدود44 میلیون تن طبق آخرین گزارش سال93 بوده است.
خانم مهندس کمی هم در مورد وضعیت فعلی صنعت پتروشیمی و طرح‌های در دست اجرا توضیح می‌دهید. ظاهرا با روالی که شما در مورد طرح‌ها و برنامه‌های آینده توضیح می‌دهید در سال‌های قبل صنعت پتروشیمی ایران بر مدار توسعه‌ای که از پیش برنامه‌ریزی شده بود، حرکت نکرده است.
اجرای طرح‌های پتروشیمی ایران متاسفانه در سال‌های دولت نهم و دهم به دلایل مختلف با اقبال خوبی مواجه نشد. این در حالی است که سرمایه‌گذاری‌های مناسبی که در طی سال‌های برنامه سوم و چهارم انجام شده بود و در سال‌های ابتدای دولت نهم شاهد به ثمر نشستن آنها و افتتاح پروژه‌های مختلف پتروشیمی بودیم و موجب شد تا سهم ایران در تولید محصولات پتروشیمی با رشد مناسب از 1/1 درصد به4/2 درصد ارتقا یابد.
ولی این روال در سال‌های دولت نهم و دهم به دلیل عدم برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری مناسب در طرح‌های واگذار شده و البته شرایط سخت تحریم که مانع انجام فاینانس‌ها و خریدهای خارجی بوده است موجب شد تا جایگاه و سهم ایران در تولیدات پتروشیمی جهان کاهش یافته و از سهم 4/2 به سهم2/2 درصدی از تولیدات جهانی برسد.
عقب ماندگی حاصل از عدم سرمایه گذاری و نبود برنامه‌ریزی دقیق در طی سال‌های 84– 92 چقدر به صنعت پتروشیمی کشور زیان وارد کرد؟
این امر موجب شد در حوزه تولید و صادرات با مشکلاتی مواجه شویم. درحالی که کشورهای همسایه مثل عربستان و قطر به سرعت، سرمایه‌گذاری‌های خوبی در این بخش انجام دادند به گونه‌ای که طبق شنیده‌ها عربستان تا سال 2017 ظرفیت تولیدی خود را به 130 میلیون تن خواهد رساند.
در عین حال مشکل بزرگ‌تر ما با عدم سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز هم بود چرا که با عدم سرمایه‌گذاری در اجرای فازهای پارس‌جنوبی فرصت برداشت را از دست دادیم و به همسایه‌مان اجازه برداشت بیشتر را دادیم، که قطعا این عدم برداشت در صنعت پتروشیمی هم موثر بود چرا که اگر فازهای پارس جنوبی اجرایی شده بودند خوراک صنایع پتروشیمی فراهم می‌شد و در عین حال شرایط سرمایه‌گذاری برای این پروژه‌ها را نیز فراهم می‌کرد.
وقتی به میزان پیشرفت طرح‌هایی که برای آن سال‌ها برنامه‌ریزی اجرایی شده بود نگاه کنیم این موضوع به خوبی قابل رویت است. در آن سال‌ها تقریبا 90 طرح شروع شد که بخش زیادی از آنها اجرایی نشد.
نمونه واضح آن همان 67 طرحی بود که معرفی شده بود و تقریبا 16 طرح آنها با برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های انجام شده، در حال حاضر به پیشرفت فیزیکی بالای 70 درصد رسیده‌اند و عملا باقی طرح‌ها متوقف بوده‌اند. این 16 طرح نیز طبق برنامه‌ریزی انجام شده باید تا پایان سال 95 راه‌اندازی شوند.
با این حال مهم‌ترین طرح‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی در حال حاضر کدام است؟
مهم‌ترین اولویت در طرح‌های پتروشیمی تکمیل طرح‌های باقی مانده و جلب سرمایه‌گذاری برای فرصت‌های جدید است، می‌توان از جدیدترین فرصت‌ها طبق نقشه راه شرکت ملی صنایع پتروشیمی به طرح‌های GTP یا GTO اشاره کرد که از خوراک گاز طبیعی پروپیلن، الفین و همچنین محصولات پایین‌دستی تولید می‌شود.
چقدر از فاینانس چین استفاده کردید؟
درحدود 5/6 میلیارد یورو طرح برای فاینانس معرفی شده بود که 5/4 میلیارد یورو به تایید دولت چین رسیده است.
سهم داخلی‌ها از این سرمایه‌گذاری چقدر بود؟
7/2 میلیارد دلار نیز از طرح‌هایی که به صندوق توسعه ملی معرفی شده‌اند از جمله پتروشیمی‌های مرودشت، کارون و لرستان از محل این فاینانس استفاده کرده‌اند.
آیا می‌شود گفت که بزرگترین مشکل صنایع پتروشیمی سرمایه بوده؟
بیشترین مشکل طرح‌های پتروشیمی در دست اجرا تامین فاینانس است اما مشکلات دیگری از جمله آورده سرمایه‌گذاران، تامین خوراک در بالادست، دانش فنی، تجهیزات و ماشین‌آلات و اخذ خدمات از شرکت‌های معتبر خارجی از جمله دیگر مشکلات این پروژه‌ها است که بخشی از آنها به شرایط تحریم باز می‌گردد.
مزیت طرح‌های پتروشیمی در ایران چیست؟
قطعا در اختیار داشتن خوراک و وجود متخصصان و مدیران ایرانی، بزرگترین مزیت اجرای طرح‌های پتروشیمی است. در طی سال‌های گذشته پیمانکاران و سازندگان و حتی مشاوران ایرانی با قرار گرفتن در شرایط تحریم هر چند که در اجرای پروژه‌های خود با مشکلاتی مواجه شدند اما به نسبت سال‌های پیش از تحریم توانستند به تجارب بسیار ارزنده‌ای دست یابند و امروز در جایگاه بهتری قرار گیرند. در عین حال، وجود انواع خوراک‌های گازی و مایع مورد نیاز صنعت پتروشیمی و همچنین دسترسی به آب‌های آزاد که حمل محصولات را راحت‌تر می‌کند نیز از مزیت‌های تولید در ایران است.
با این همه، دولت چه حمایت‌هایی را از صنایع داخلی پتروشیمی انجام می‌دهد؟
خوشبختانه از زمانی که طرح‌های پتروشیمی در کشور اجرا شده‌اند برنامه‌های حمایتی از سازندگان و پیمانکاران داخلی نیز به عمل آمده است. در عین حال، از لحاظ تکنیک‌ها و تکنولوژی‌های که توسط سازندگان و پیمانکاران به کشور وارد و موجب شد در سال‌های گذشته رشد خوبی از نظر فنی در بین مشاوران، پیمانکاران و سازندگان صنایع پتروشیمی شکل گیرد به طوری‌که اگر دقت کنیم پتروشیمی‌هایی که قبل از انقلاب ساخته شدند تمام تجهیزات خود را از خارج وارد می‌کردند اما در حال حاضر بدون اغراق می‌توانیم بگوییم 70 تا 90 درصد تجهیزات مجتمع یک پتروشیمی اگر تکنولوژی خاصی نخواهد در داخل کشور قابل ساخت است.
این را هم باید مد نظر قرار دهیم که تحریم‌ها در طی سال‌های گذشته اجازه ورود قطعات و تجهیزات را به کشور نمی‌داد و حتی بسیاری از تجهیزاتی که خریداری شده بود نیز به دلیل همین تحریم‌ها اجازه ورود به کشور را نداشتند براین اساس با حمایت‌هایی که شده بود و توانمندی‌هایی که در ساخت تجهیزات صنعت نفت پیدا شده بود توانستیم بیشتر تجهیزات مورد نظر را از بازار داخل تامین کنیم.
کمی هم درخصوص وضعیت خصوصی‌سازی درصنایع پتروشیمی توضیح می‌دهید به نظر شما خصوصی سازی انجام شده موفق بود؟
از روز اول هم هدف ایجاد پتروشیمی‌ها این نبود که پتروشیمی‌ها دولتی باقی بمانند، حتی مقالاتی که از دوره دکتر اقبال به عنوان پایه‌گذار صنعت پتروشیمی به دست آوردیم نشان می‌دهد هدف اصلی از ایجاد واحدهای پتروشیمی از ابتدا، احداث آنها توسط دولت و بعد واگذاری به بخش خصوصی بوده است.
یعنی صنعت پتروشیمی صنعتی بود که نباید دردست دولت باقی می‌ماند و باید به بخش خصوصی واگذار می‌شد اما در سال‌های گذشته با یک حجم زیاد و بی برنامه روند خصوصی‌سازی واحدهای پتروشیمی انجام شد. خصوصی‌سازی به رغم مزیت‌های زیادی که دارد با مشکلاتی هم مواجه شده است، این یک واقعیت است که ما نیز قبول داریم اما امیدواریم با تغییراتی که در قوانین ایجاد خواهد شد، شرکت ملی صنایع پتروشیمی فرصت‌های سرمایه‌گذاری در مناطق کمتر توسعه یافته یا محروم را داشته باشد که نیاز به زیرساخت را دارد.
با توجه به وجود متخصصان زبده‌ای که گفتید در برنامه‌های آینده شرکت ملی صنایع پتروشیمی، صادرات خدمات فنی و مهندسی و اجرای پروژه‌های برون مرزی چه جایگاهی دارد؟
این قابلیت و توانمندی وجود دارد و کلیه فعالیت‌های مهندسی و اجرایی در ایران انجام شده و توانمندی صادرات تخصص‌های فنی و مهندسی و اجرای پروژه‌ها در خارج از کشور را داریم و در پساتحریم می‌توان به اجرای پروژه‌ها در خارج از کشور هم امیدوار بود.
مثلا در چه کشورهایی؟
کشورهای همسایه و آفریقای جنوبی
