ایران از نظر ذخایر زغال سنگ حدود یک درصد ذخایر دنیا را به خود اختصاص داده به طوری که ذخایر زمین شناسی زغال سنگ در ایران حدود 11 تا 14 میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود 1.1 میلیارد تن است. زغال سنگ در دو نوع حرارتی و کک شو عرضه می شود که بزرگترین مصرف کننده زغال سنگ کک شو در ایران، شرکت ذوب آهن اصفهان است. در سالهای اخیر معدن کاران زغال سنگ با مشکلات عدیده ای مواجه بوده اند که از مهم ترین آنها می توان به نبود روشی شفاف برای تعیین قیمت زغال سنگ، وجود خريدار انحصاری، مطالبات معوق معدنکاران زغال سنگ، هزينه های بالای استخراج معادن و استفاده از تکنولوژی و ماشین آلات سنتی اشاره کرد. علاوه بر اين موارد، مصرف کنندگان داخلی زغال سنگ نیز بر اين باورند که کیفیت زغال سنگ داخلی، استانداردهای فنی مورد نظر برای فرآيند تولید فولاد به روش کوره بلند را تأمین نمی کند. همچنین مسائل و مشکلات موجود در حوزه معدنکاری زغال سنگ ازجمله چگونگی واگذاری معادن دولتی، سرمايه گذاری در اين بخش را با چالشهای جدی مواجه کرده است.
مرکز پژوهشهای مجلس، چالشهای حوزه معادن زغال سنگ، را بررسی و راهکارهايی برای مرتفع کردن مشکلات اين بخش ارائه کرده است. تدوين اجرای استراتژی جامع معادن و صنايع وابسته به زغال سنگ برای ايجاد فضای امن سرمايه گذاری، تدوين روشی شفاف برای قیمت گذاری زغال سنگ توسط کارگروههای تخصصی و مستقل، استفاده از ظرفیتهای بخش خصوصی واقعی در استخراج و فرآوری زغال سنگ، کنترل موردی تعرفه واردات زغال سنگ، حمايت های دولتی از تولیدکنندگان و مصرف کنندگان زغال سنگ در کاهش هزينه های تولید و افزايش بهره وری، حمايت از توسعه صنايع مصرف کننده زغال سنگ و تنوع بخشی به سبد انرژی کشور به منظور خروج بازار مصرف زغال سنگ در کشور از حالت انحصاری و امکان ورود به بورس کالا ازجمله راهکارهای ارائه شده در اين زمینه است.
تاريخچه استفاده از معادن زغال سنگ به هزاران سال قبل برمی گردد. استفاده از زغال سنگ همزمان با ظهور اولین موتور بخار در قرون 19 و 20 (انقلاب صنعتی) اهمیت پیدا کرد. عمده کاربرد زغال سنگ برای تولید انرژی الکتريکی و فولاد به روش کوره بلند است که در ايران نیز همزمان با تأسیس کارخانه ذوب آهن اصفهان و استحصال کك از زغال سنگ فعالیت معادن زغال سنگ آغاز شد. تنها خريدار عمده زغال سنگ داخلی شرکت ذوب آهن اصفهان است و میزان مصرف ساير واحدهای صنعتی در مقايسه با آن چندان زياد نیست.
در جهان از منظر انرژی، چشم انداز زيادی برای استفاده از اين فرآورده معدنی ارائه شده است و با توجه به مشکلات زيست محیطی ناشی از زغال سنگ، تمامی اين چشم اندازها کاهش مصرف زغال و يا حداقل ثابت ماندن میزان سهم زغال سنگ در سبد انرژی را نشان می دهند. با توجه به وجود منابع غنی نفت و گاز در ايران، از زغال سنگ به منظور تولید برق استفاده نمی شود و عمده مصرف زغال سنگ به صورت کك (متالورژيکی) برای تولید فولاد به روش کوره بلند است. از دو نوع زغال سنگ حرارتی و کكشو تحت فرآوری قرار گرفته و میزان خاکستر، رطوبت، گوگرد و نمک آن کنترل و کنسانتره زغال سنگ عرضه می شود. با توجه به کیفیت زغال سنگ تولید شده در ايران، شرايط معدنکاری و همچنین نیازهای صنعت تولید فولاد کشور، اين حوزه با چالشهای جدی مواجه است. در اين گزارش، جايگاه زغال سنگ در ايران و جهان بررسی شده و راهکارهايی برای حل معضلات و مشکلات اين بخش ارائه شده است.
ايران از نظر ذخاير زغال سنگ حدود یک درصد ذخاير دنیا را به خود اختصاص داده است
جایگاه زغال سنگ در جهان
بر مبنای گزارش ارائه شده توسط آزانس بین المللی انرژی با عنوان چشم انداز انرژی جهان 2017، در سال 2040 علاوه بر سرمایه گذاری کشورهای پیشتاز باحمایت های دولتی در عرصه منابع انرژِ تجدید پذیر، حداقل تا سه دهه آینده همچنان از سوخت های فسیلی از جمله زغال سنگ استفاده خواهد شد و این منابع جزو مهمترین منابع تامین انرژِی دنیا باقی می مانند. این گزارش پیش بینی می کند که میزان تولید برق از طریق زغال سنگ تا سال 2040 با رشد 10درصدی همراه خواهد بود و از 9.41 تریلیون کیلووات ساعت در سال 2015 به 10.39 تریلیون کیلووات ساعت در سال 2040 خواهد رسید. بنابر این تا سه دهه آینده، زغال سنگ به عنوان یکی از منابع اصلی تولید برق جهان به حساب می آید و سرمایه گذاری برای استخراج این ماده معدنی همچنان ادامه دارد. متوسط میزان تولید جهانی این معادن زغال سنگ در حال حاضر 0.8 درصد ذخایر معدنی است که این میزان در ایران حدود 0.1 درصد یا به عبارتی یک هشتم تولید جهانی است.
مطابق گزارش موسسه جهانی زغال سنگ، 74 درصد فولاد جهان به روش کوره بلند و کنورتور، با بهره گیری از زغال سنگ کک شو یا متالورژیکی و بقیه تولید فولاد جهان با استفاده از روش های احیای مستقیم بر پایه گاز تولید می شود.
در ايران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمايه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ مغفول مانده است
چشم انداز معادن زغال سنگ در ایران و جهان
مطابق گزارشی در باره زغال سنگ، این ماده در تغییرات آب و هوای نقش بسزایی دارد و گزارش های علمی مؤيد اين مطلب است که سوزاندن زغال سنگ با نرخ کنونی نبايد ادامه پیدا کند. سهم زغال سنگ در تغییرات آب و هوايی با به خطر انداختن سلامت عمومی (آلودگی هوا) و محیط زيست افزايش يافته است. اين عوامل باعث شده اند که دولتها قوانین و سیاستهای سختگیرانه ای برای استفاده از زغال سنگ وضع کنند و مجموع اين سیاستها تأثیرات جدی در سرمايه گذاری در اين حوزه ايجاد کرده است. برای مثال افزايش علاقمندی برای سرمايه گذاری در حوزه منابع انرژی تجديدپذير، جذابیت سرمايه گذاری در معادن زغال سنگ را کاهش داده است. حذف تدريجی زغال سنگ به عنوان يك منبع انرژی در کشورهای توسعه يافته از نظر اقتصادی توجیه پذير است اما کنار گذاشتن این ماده به عنوان منبع انرژی در کشورهای در حال توسعه بدون همکاری و مشارکت کشورهای توسعه يافته بعید به نظر می رسد.
سیاستهای راهبردی در حوزه زغال سنگ در ايران نسبت به دنیا متفاوت است. در ايران به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمايه گذاری و توسعه بخش زغال سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاستهای توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده است که تنها تولیدکننده های فولاد به روش کوره بلند به شرکت ذوب آهن اصفهان و گروه میدکو (در حال احداث) محدود شوند. فعالیت معادن زغال سنگ کشور به منظور تامین ماده اولیه کارخانه تولید فولاد موجب اشتغالزایی برای 30 هزار نفر شد هاست که عدد قابل توجهی است. از طرفی نبود نیروگاه های زغالی در کشور، عمده مصرف زغال سنگ حرارتی را کاهش داده است و تنها بخشی به کشورهایی مانند ترکیه صادر می شود. در حال حاضر کارخانه ذوب آهن اصفهان به طور متوسط سالیانه حدود 1.5 میلیون تن زغال سنگ کک شو مصرف می کند و این در حالی است که میزان تولید کنسانتره زغال سنگ در کشور در سال 1395 حدود 1.2 میلیون تن بوده است.
جدول زیر میزان تولید، صادرات و واردات کنسانتره زغال سنگ را در ده سال اخیر در کشور نشان می دهد.
بخش عمده زغال سنگ مورد نیاز شرکت ذوب آهن از زغالسنگ داخلی و درصد از آن به دلایل عمدتا فنی و تکنولوژیکی از زغال سنگ وارداتی از سایر کشورها از جمله استرالیا تامین می شود.
ذخایر زمین شناسی (احتمالی) زغال سنگ در ایران حدود 11 تا 14 میلیارد تن تخمین زده می شود و ذخایر قطعی کشور حدود 1.1 میلیارد تن است. عمده زغال سنگ حرارتی کشور به ترکیه صادر شده است و بر اساس اعلام انجمن زغال سنگ ایران، کشورمان صادرات زغال سنگ کک شو نداشته و کل تولید داخل کشور توسط شرکت ذوب آهن اصفهان مصرف می شود و تلاش برای توسعه بازار و صادرات آن اخیرا آغاز شده است.
با توجه به ذخاير قطعی زغال سنگ کشور، پتانسیل میزان تولید داخلی کنسانتره زغال سنگ بیش از ظرفیت فعلی است و اين مطلوب تنها با سرمايه گذاری و حمايتهای بخش دولتی در تجهیز و نوسازی ماشین آلات معادن زغال سنگ و استفاده از فناوریهای روز دنیا میسر خواهد شد، زيرا در اقصی نقاط دنیا معادنی که به روش سنتی استخراج می شوند و زغال سنگ با کیفیت متوسط دارند، زيانده هستند و با حمايت دولتها، به دلیل اهمیت استراتژيك زغال سنگ برای آن کشورها، توانسته اند به حیات خود ادامه دهند. استفاده از تکنولوژی روز دنیا و استخراج مکانیزه زغال سنگ علاوه بر افزايش ايمنی محیط کار و بهره وری، سودآوری اين بخش تولیدی را افزايش خواهد داد.
نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمايه گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال سنگ شده است
در ايران علاوه بر دلايل فوق، نبود استراتژی مدون در بخش معدن باعث کاهش جذابیت سرمايه گذاری در بخش معدن و به طور خاص معادن زغال سنگ شده است. کشورهای توسعه يافته چشم انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده اند و با اتخاذ سیاستهای راهبردی، مسیر سرمايه گذاری و توسعه معادن و صنايع معدنی را مشخص می کنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تأمین انرژی وابسته به زغال سنگ هدف معنی را تعیین کرده است. در سال 2014 بیش از 80 درصد انرژی الکتریکی استرالیا از طریق سوخت های فسیلی عمدتا زغال سنگ تامین می شد. طبق استراتژی تدوین شده تا سال 2030 استفاده از سوخت های فسیلی برای تولید انرژی الکتریکی در استرالیا باید به کمتر از 50 درصد کاهش یابد و این به معنی کاهش سرمایه گذاری در حوزه معادن زغال سنگ است. اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بین سال های 2007 و 2014 مصرف زغال سنگ خود را 20 درصد کاهش داده اند. کشور انگلستان باامضای پیمان تغییرات آب وهوایی، متعهد شد که در مسیر توقف استفاده از زغال سنگ برای تولید انرژی حرک کند که همه این عوامل موجب کاهش 20درصدی مصرف زغال سنگ در سال 2014 نسبت به 2013 شد.
بايد توجه داشت که تنها کاربرد زغال سنگ برای تولید انرژی و فولادسازی نیست و کاربردهای ديگری نیز دارد. تمرکز بر کاربردهای ديگر زغال سنگ، اهمیت استخراج اين ماده معدنی را نشان می دهد و می تواند بخشی از چالشهای معدنکاران را مرتفع کند. ازسوی ديگر به دلیل استفاده محدود در کاربردهای با ارزش افزوده بالا، امکان تحقق سیاستهای مبتنی بر توسعه پايدار نیز فراهم می شود.
چالش های معدن کاری زغال سنگ در ایران
زغال سنگ از جنبه کاربردی به سه نوع زغال سنگ حرارتی، زغال سنگ کكشو (متالورژيکی) و زغال سنگ با قابلیت تبديل به نفت و گاز تقسیم می شود. عمده مصرف کنندگان زغال سنگ نیروگاهها و کارخانه های فولادسازی هستند. مهمترين کاربرد زغال سنگ در جهان در نیروگاههاست و از ديدگاه انرژی چشم اندازهای بسیار زيادی برای استفاده از اين فرآورده معدنی تدوين شده است که استراتژی کشورها جهت مصرف آن در حوزه انرژی را نشان می دهد. در ايران با توجه به وجود منابع سرشار نفت و گاز و سیاستهای کلی کشور، رغبتی برای تأسیس و سرمايه گذاری برای احداث نیروگاههای زغالسوز وجود نداشته و تنها يك پروژه نیروگاهی زغالسوز در کشور در حال اجراست و آغاز عملیات اجرايی و بهره برداری از آن منتظر تأمین سرمايه پروژه است، اما زيرساختهای نیروگاه عمدتاً عملیاتی شده است. به همین دلیل از ديدگاه انرژی در ايران اهمیت چندانی به زغال سنگ داده نشده است و عمده مصرف زغال سنگ کكشو فقط به کارخانه ذوب آهن اصفهان اختصاص داده شده است که در آن از روش کوره بلند، فولاد و محصولات فولادی تولید میشود. وجود خريدار انحصاری زغال سنگ کكشو برای معدنکاران زغال سنگ مشکلات عديدهای را ايجاد کرده است و ضمن عدم امکان ورود زغال سنگ به بورس کالا، عموماً اختلاف نظرات زيادی در قیمت گذاری اين ماده معدنی وجود داشته است. عمده معادن زغال سنگ ايران در استانهای کرمان، خراسان جنوبی، سمنان، يزد و مازندران قرار دارند. تولیدکنندگان عمده زغال سنگ در کشور که در منطقه طبس قرار دارند زير نظر بخش شبه دولتی فعالیت می کنند. میزان تولید زغال سنگ توسط بخش خصوصی واقعی در کشور، سالیانه حدود 250 هزار تن کنسانتره زغال سنگ است.
از مهمترين چالشهای پنج سال اخیر معدنکاران زغال سنگ می توان به نبود معیار شفاف برای تعیین قیمت زغال سنگ، ايمنی پايین معادن، عدم به کارگیری تکنولوژی و ماشین آلات روز دنیا در بهره برداری از معادن جهت تولید کنسانتره زغال سنگ با کیفیت قابل قبول و ويژگیهای زمین شناسی معادن زغال سنگ ايران اشاره کرد که مشکلات زيادی را برای معدنکاران زغال سنگ و مصرف کنندگان اين محصول ايجاد کرده است.
آمار نشان می دهد که در پنج سال اخیر قیمت خرید زغال سنگ داخلی توسط ذوب آهن اصفهان همواره کمتر از قیمت خرید زغال سنگ خارجی بوده است که در سال 1395 این اختلاف قیمت به حدود 90 درصد رسیده است که عمدتا به دلیل غیر رقابتی بودن بازار و کیفیت زغال سنگ داخلی بوده است.
يکی ديگر از چالشهای معدنکاری زغال سنگ در ايران، تفاوت کیفیت زغال سنگ کكشو داخلی و خارجی است که جذابیت خريد نمونه داخلی آن را برای کارخانه ذوب آهن اصفهان کم کرده است.
درصد نسبتا بالای گوگرد از جمله مواردی است که کیفیت زغال سنگ داخلی را کاهش داده است. بخشی از این عوامل مربوط به ذات زغال سنگ هستند اما میزان مواد فرار، رطوبت، میزان گوگرد و نمک های موجود در زغال سنگ با روش های زغال شویی و فناوری های دیگر کنترل می شوند. معادن زغال سنگ ایران به گونه ای هستند که از نظر زمین شناسی عموما لایه های زغال سنگ در عمق زیاد و به عمق زیا و با ضخامت کم تشکیل شده اند که همین موضوع عملیات استخراج زغال سنگ را از جهات مختلف دچار چالش می کند.
يکی ديگر از مشکلات بخش معدن عدم آموزش نیروی انسانی ماهر است. فقدان نیروی انسانی ماهر باعث شده تا نیروی کار موجود حفظ شود و همین امر موجب کاهش بهره وری معادن زغال سنگ شده است. عدم آشنايی نیروی انسانی با شرايط معادن منطقه الزامات ايمنی کار در معدن و تکنولوژیهای روز دنیا باعث کاهش کارآيی و افزايش خطرات موجود در محیط کار می شود.
از مشکلات ديگر معدنکاران زغال سنگ می توان به استفاده از تجهیزات قديمی برای استخراج و فرآوری اشاره کرد که در زمان راه اندازی نیز از تکنولوژی روز دنیا و تجهیزات مشابه آن فاصله زيادی داشتند. همین امر باعث کاهش بازدهی، افزايش هزينه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغال سنگ و در نتیجه افزايش قیمت تمام شده زغال سنگ داخلی نسبت به زغال سنگ خارجی می شود. اين عامل باعث می شود که زغال سنگ داخلی در عرصه جهانی نیز قادر به رقابت با تولیدکنندگان خارجی نباشد و عملاً امکان صادرات از آن سلب شود. تجهیزات ايمنی مورد استفاده در معادن زغال سنگ نیز برای دهه پنجاه میلادی است و سیستم پايش کار تجهیزات و پرسنل نیز کاملاً سنتی است. برای مثال، استفاده از تجهیزات ايمنی انفرادی نظیر چراغهای انفرادی، انگیزه استفاده از آنان را برای پرسنل از بین برده است که نتیجه آن وقوع حوادث متعدد در اين معادن است. در کنار فقدان استانداردهای ايمنی، روشهای مواجهه با حوادث نیز خود خطر آفرین است.
تأمین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمايه در گردش ازجمله چالشهای اساسی معدنکاران زغال سنگ است .هزينه های معدنکاری زغال سنگ بسیار بالاست و شامل دو بخش عمده است، بخش اول هزينه های تجهیز و آماده سازی معدن است که حدود 50 درصد کل هزینه هاست و بخش دوم هزینه های مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن می باشد. چالش قیمت زغال سنگ و وجود مشکلات مالی و اداری بین معدنکاران و مصرف کنندگان عمده زغال سنگ، تأمین منابع مالی را با مشکل مواجه کرده است. علاوه بر آن عدم پرداخت مطالبات معدنکاران توسط مصرفک ننده عمده، به عدم تداوم عملیات معدنکاری زغال سنگ منجر شده است. همچنین بانكها رغبت زيادی برای اعطای تسهیلات به معدنکاران به خصوص معدنکاران زغال سنگ از خود نشان نمی دهند که همین موضوع باعث بروز مشکل در تأمین گردش نقدينگی برای تولیدکنندگان شده است. همچنین نبود امکانات زيربنايی ازجمله آب، برق، راه و… به ويژه در منطقه طبس که قطب تولید زغال سنگ کشور به شمار می رود، به مشکلات معدنکاران زغال سنگ افزوده است. نحوه واگذاری معادن زغال سنگ دولتی به بخش خصوصی نیز علاوه بر هزينه های تجهیز، آماده سازی و نیروی انسانی، هزينه مازادی را بر سرمايه گذار تحمیل می کند و انگیزه سرمايه گذاری را در اين بخش کاهش می دهد.
در کشورهای دارای معادن زغال سنگ حمايتهای متنوعی از معدنکاران زغال سنگ به عمل می آيد که اعطای تسهیلات، بیمه، معافیتهای مالیاتی و… ازجمله اين حمايتهاست. در ایران استراتژی شفاف و مدونی برای بخش معادن زغال سنگ و صنایع وابسته به آن وجود ندارد و همین موضوع ادامه حیات اين معادن را در هاله ای از ابهام قرار داده است. تهیه و تدوين استراتژی بخش معدن و به تبع آن روشن شدن وضعیت معدنکاری زغال سنگ در کشور می تواند در تصمیم گیریها و تصمیم سازیها مؤثر باشد.
