دستاورد صنعت / یارانه، کمکی است که از طرف دولت به تولیدکنندگان یا مصرف‌کنندگان به‌منظور افزایش توان اقتصادی آنها داده و به شکل مستقیم یا غیرمستقیم پرداخت می‌شود. پرداخت یارانه انرژی در ایران سابقه طولانی و پیچیدگی خاصی دارد و مؤلفه‌های اقتصادی را به شکل بنیادی و ساختاری تحت تأثیر قرار می‌دهد. یارانه انرژی به شکل مستقیم و غیرمستقیم در کشور به تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود. بر اساس ماده ۱ قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، دولت مکلف است قیمت حامل‌های انرژی به‌ویژه گاز طبیعی را اصلاح کند و مطابق بند (الف) ماده ۷ همین قانون ۵۰ درصد درآمد دریافتی از فروش حامل‌های انرژی به‌صورت مستقیم به مصرف‌کنندگان پرداخت می‌شود. این در واقع درآمدی است که به‌صورت مستقیم به سبد دارایی‌های خانوار وارد می‌شود.
همچنین مطابق ماده ۸ همین قانون، دولت ۳۰ درصد از درآمد حاصل از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی را به‌صورت مستقیم در اختیار بنگاه‌های تولیدی قرار می‌دهد و در واقع این ۳۰ درصد یارانه مستقیمی است که به تولیدکنندگان بر اساس ضرورت و اولویت پرداخت می‌شود.
بر اساس بند (ب) ماده یک قانون هدفمندی یارانه‌ها به دولت اجازه داده می‌شود میانگین قیمت فروش داخلی گاز طبیعی را به‌گونه‌ای تعیین کند که حداقل ۷۵ درصد قیمت گاز صادراتی پس از کسر هزینه‌های انتقال، مالیات و عوارض باشد. این موضوع به این معناست که قیمت گاز به اندازه ۲۵ درصد کمتر از قیمت جهانی گاز است. کمتر بودن قیمت داخلی گاز نسبت به قیمت جهانی نوعی یارانه پنهان محسوب می‌شود که در اختیار تولیدکنندگان کالا، خدمات و مصرف‌کنندگان نهایی گاز قرار می‌گیرد.
فاصله قیمت حامل‌های انرژی با
قیمت‌های جهانی، برای خانواده‌ها،
رفاه و برای تولیدکنندگان به‌ویژه تولیدکنندگان کالاهای صادراتی،
سود به همراه دارد و توان رقابتی اقتصاد در این حوزه را افزایش می‌دهد
آمار و داده‌های داخلی و جهانی نشان می‌دهد دولت، قیمت حامل‌های انرژی را بسیار کمتر از قیمت جهانی تعیین کرده است. نوسانات نرخ ارز در اختلاف قیمت بسیار مؤثر است و فاصله قیمت حامل‌های انرژی با قیمت‌های جهانی، برای خانواده‌ها، رفاه و برای تولیدکنندگان به‌ویژه تولیدکنندگان کالاهای صادراتی، سود به همراه دارد و برتری اصلی و مزیت نسبی برای تولید و تجارت کشور در محصولات انرژی‌بر محسوب می‌شود و توان رقابتی اقتصاد در این حوزه را افزایش می‌دهد.
از طرف دیگر، نقدی که بر پرداخت یارانه انرژی وارد است بر این موضوع تأکید دارد که یارانه حامل‌های انرژی به دلیل پیامدهای آلودگی و مشکلات محیط زیستی سبب ناکارآمدی بازار می‌شود و علایم اشتباهی به برنامه‌ریزان توسعه می‌دهد؛ سبب افزایش کسری بودجه دولت می‌شود و مانعی جدی فرا روی استفاده از انرژی‌های پاک تلقی می‌شود. استمرار و افزایش یارانه‌ها مصرف بیهوده انرژی را افزایش و سرعت استفاده از انرژی‌های پاک را کاهش می‌دهد.
برای تحلیل دقیق وضعیت انرژی در نقاط مختلف جهان، آگاهی از قیمت گاز در کشورهای مختلف ضروری است، اما پیش از آن بررسی امنیت انرژی و پایداری تولید و توزیع، اهمیت بالایی دارد. جهان در بحث انرژی با فضای بحران انرژی و لزوم مقابله با تغییرات آب و هوایی روبه‌رو است، این در حالی است که امنیت انرژی در کشورمان و ثبات و پایداری تولید به‌دلیل برخورداری کشور از نعمت ذخایر ارزشمند نفت و گاز و سرمایه‌های انسانی توانمند و صاحب نظر در امر تولید، انتقال و توزیع گاز و وجود تأسیسات پالایشگاهی و تجهیزات تقویت فشار و خطوط لوله انتقال و تأسیسات و شبکه عظیم توزیع گاز، از ضریب بالایی در تأمین انرژی نسبت به دیگر کشورها برخوردار است و نقش شرکت گاز در تأمین امنیت انرژی بستر مناسبی برای سرمایه گذاری و ایجاد رفاه عمومی است.
کارشناسان آژانش بین‌المللی انرژی مدت‌هاست یارانه حامل‌های انرژی را با روش‌های نظام‌مند با استفاده از داده‌های کشورهای مختلف محاسبه می‌کنند و نتایج آن مبنایی برای مقایسه وضعیت قیمت و مصرف انرژی در کشورهاست.
محاسبات حامل‌های انرژی در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد جهان سال گذشته ۵۳۲ میلیارد دلار یارانه برای حامل‌های انرژی پرداخت کرده و ایران با پرداخت ۵۸ میلیارد دلار مقام دوم پرداخت یارانه‌های را در اختیار دارد. این مقدار یارانه معادل ۱۴ درصد تولید ناخالص داخلی است که به سبد انرژی سوخت‌های فسیلی کشور، نفت با ۲۳ میلیارد، گاز با ۱۹ میلیارد و برق با ۱۶ میلیارد یارانه تعلق گرفته است. برآوردهای اولیه برای سال ۲۰۲۲ نیز نشان می‌دهد این یارانه تا هزار میلیارد دلار می‌رسد. بر اساس آمار آژانس بین‌المللی انرژی روسیه، ایران، چین و هند به‌ترتیب مقام اول تا چهارم پرداخت یارانه سوخت‌های فسیلی را در اختیار دارند.
برای سال ۲۰۲۰ به‌دلیل کاهش قیمت حامل‌های انرژی و کاهش مصرف، یارانه انرژی ۴۰ درصد نسبت به سال پیش کاهش یافت. بخشی از کاهش مصرف انرژی در این سال مربوط به بیماری کووید ۱۹ بود. کاهش یارانه در این سال به حدود ۱۸۰ میلیارد دلار رسید. یارانه‌ها در سال ۲۰۲۰ افزایش یافت و به حدود ۴۴۰ میلیارد دلار رسید، تقریباً مشابه سال ۲۰۱۸ و مصرف انرژی و قیمت انرژی افزایش یافت و دولت‌ها را متوجه ضرورت نگاهی جدید به انرژی ساخت. در سال ۲۰۲۰ کشورهای جهان در مجموع بیشترین یارانه را به نفت پرداختند و گاز و برق در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند و این روند در ایران که رتبه نسخت پرداخت یارانه‌ها در این سال را داشت، برعکس بود، یعنی پرداخت یارانه به گاز و برق سهم بیشتری از سبد یارانه‌های پرداختی را داشت.
در سال ۲۰۲۰، چین و هند پس از ایران در رتبه‌های دوم و سوم از نظر پرداخت یارانه به سوخت‌های فسیلی قرار داشتند. آمار آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۰ ایران ۲۹ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار آمریکا به سوخت‌های فسیلی یارانه پرداخت کرد که از این مقدار بیشترین یارانه به‌ترتیب به برق ۱۲.۷ میلیارد دلار، گاز ۱۲.۲ میلیارد دلار و به نفت ۵ میلیارد دلار پرداخت شد. این یارانه معادل ۴.۷ تولید ناخالص داخلی کشور بود.
بررسی مقدار یارانه‌های پرداختی کشورهای مختلف و روند توسعه این کشورها بازارهای جهانی آینده و سهم هرکدام از حامل‌های انرژی را برای برنامه‌ریزی برای مبادلات انرژی نشان می‌دهد و می‌تواند مبنایی برای تصمیم‌سازی در توسعه باشد که نیاز به توجه جدی مجلس شورای اسلامی و برنامه‌ریزان در بودجه‌ریزی دارد.
بحران‌ها و شوک‌های واردشده به جامعه جهانی مانند قطع گاز روسیه به اروپا و بیماری کووید ۱۹ و تصمیم‌هایی که اروپا در مصرف بهینه و راه‌های جایگزین مناسب دنبال می‌کند، آینده بازار انرژی را به نحوی اساسی تغییر می‌دهد و ترکیب سبد انرژی را به میزانی که امنیت انرژی کشورها را تأمین کند، تعدیل و تصحیح خواهد کرد. ملحوظ کردن یافته‌های علمی و پیش‌بینی آینده انرژی برای ما که ذخایر ارزشمندی در دست داریم یک ضرورت است و می‌تواند در معادلات سیاسی منطقه و جهان به‌عنوان یک ابزار مهم نقش‌آفرین باشد، لذا ضرورت مصرف بهینه انرژی در مصارف داخلی بیش از پیش ضرورت دارد و لازم است در همه ابعاد و توسط دستگاه‌های ذی‌ربط از نحوی تخصص یارانه، بحث قیمت‌گذاری و دیگر مؤلفه‌ها اقدام شود.
الگوها و طرح‌های پیش روی کشورمان ترکیبی از فرهنگ‌سازی با همه مؤلفه‌ها و عناصر آن، آموزش از پایه و بهبود عادات مصرفی، استفاده از فناوری‌های برتر در تجهیزات سرمایه‌ای برای تولید و تجهیزات مصرفی در کارخانه‌ها، سازمان‌های دولتی، خصوصی و خانواده‌ها، هدفمند کردن یارانه‌ها با نگاه محیط زیستی، جهت‌دهی به صنایع انرژی‌بر و استفاده از این مزیت در بخش خارجی اقتصاد است. الگوی پیش روی جامعه ایرانی تصویری از سطح بهینه منابع موجود در کشور در پیوند بین نسلی و از طریق افزایش کارایی و اثربخشی در سطحی از فرهنگ عمومی و نیازهای اجتماعی را به نمایش می‌گذارد و این تصویر با حرکت‌های عالمانه محرک‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با هنرمندی استفاده از فناوری و دانش، جذابیت‌ها را برای هم‌افزایی‌ها، دوچندان می‌کند.
نویسنده: علی‌اکبر میدانشاهی- مدیرعامل شرکت گاز استان فارس
