ایران در صنعت نفت قدمتی بیش از یکصد سال دارد. به رغم چنین سابقه طولانی، کشور در بخش هایی از صنایع بالادستی و پایین دستی همچنان به خارج از کشور وابسته است. مرکز پژوهش های مجلس به بررسی ارزیابی توجیه پذیری احداث پالایشگاه در کشور پرداخته است.
براساس این گزارش، در بخش پالایش نفت خام، هم اکنون 9 پالایشگاه در کشور مشغول فعالیت هستند که اکثر آنها در دوران خارج از عمر مفید بوده و از رتبه بندی پالایشگاهای ساده برخوردارند . برای توسعه فعالیتهای پایین دستی صنعت نفت در سالیان اخیر طرح های ارتقا، اصلاح تکنولوژی و توسعه پالایشگاه های موجود و ساخت و احداث 7 پالایشگاه در دستور کار قرار گرفته است که جملگی آنها از برنامه ها عقب هستند.
تولید فرآورده های نفتی در هر کشوری به تناسب نیازهایی است که در آن کشور وجود دارد. برای مثال تا قبل از سال 1900 میلادی از پالایش نفت خام فقط دو فرآورده اصلی نفت چراغ و روغن و دو فرآورده کم مصرف بنزین و نفت گاز تولید می شد.
در ایران فرآورده های نفتی توسط 9 پالایشگاه تولید می شود. وضعیت این پالایشگاه ها به لحاظ تاریخ تأسیس و بهره برداری در جدول(1) ارائه شده است.
اطلاعات جدول نشان می دهد که 7 پالایشگاه کشور در دوران خارج از عمر مفید خود فعالیت می کنند. هفت پالایشگاه از 9 پالایشگاه موجود کشور مطابق قانون اجرای سیاست های کلی اصل چهل وچهارم قانون اساسی واگذار شدند و فقط پالایشگاه آبادان و امام خمینی (ره) شازند تحت مالکیت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی در سال 1391 به طور متوسط روزانه حدود 1800 هزار بشکه نفت خام به عنوان خوراک مصرف کرده اند.
در حال حاضر با توجه به قدمت پالایشگاه های نفت موجود در کشور، به لحاظ طبقه بندی در رده پالایشگاه های ساده (بجز پالایشگاه امام خمینی شازند اراک) قرار دارند. اما برای بهبود این وضعیت در سالیان اخیر طرح های توسعه، بهینه سازی و بهبود فرآیند برای پالایشگاه ها تعریف شده است و انتظار بر این بود که تا پایان برنامه پنج ساله پنجم توسعه (1390-1394) فرآورده های با ارزش تری در پالایشگاه ها تولید شود و از تولید فرآورده کم ارزش تر کاسته شود تا کشور از واردات بی نیاز شود. اما الگوی پالایش کشور، گویای این واقعیت است که این اهداف محقق نشده است.
به هر حال اتخاذ رویکردهایی که از گذشته در کشور وجود داشته است و انتظار می رفت که با اجرای دقیق قانون هدفمند کردن یارانه ها، رویه اصلاحی در پیش گرفته شود و باعث پیشرفت در وضع موجود شود ولی متأسفانه نتیجه ای به دنبال نداشته است و باعث شد که تاکنون منابع ارزی بسیاری به واردات فرآورده اختصاص پیدا کند.
این درحالی است که اگر مدیریت بهتری در این قسمت حاکم می شد، با ارزهایی که برای واردات فرآورده تخصیص داده شده است کشور می توانست هم پالایشگاه های موجود را اصلاح کند و هم پالایشگاه پیچیده ای در کشور احداث شود.
الگوی پالایشی در پالایشگاه های نفت کشور در مقایسه با برخی از نقاط منتخب دنیا از وضعیت خوبی برخوردار نیست. وضعیت الگوی پالایشی ایران در سال 1391 در جدول (2) ارائه شده است. در مورد تولید فرآورده های نفتی و الگوی پالایشی در ایران باید اشاره کرد که مطابق جدول و نمودار زیر، اگر چه در کمیّت تولید نفت گاز می توان پالایشگاه های ایران را با سایر کشورهای دنیا مقایسه کرد، اما در تولید فرآورده بنزین وضعیت مطلوب نبوده و در تولید بالای نفت کوره نیز تقریباً در رتبه های آخر قرار دارند. به لحاظ مقایسه با سایر کشورها، جمع تولید بنزین و نفت گاز در پالایشگاه های ایران بیش از 50 درصد است که در مجموع سهم قابل قبولی است، اما اگر فقط تولید بنزین مورد مقایسه قرار گیرد، با الگوی سایر کشورهای دنیا وضعیت بسیار متفاوت است و از این منظر ایران در شرایط نامناسب قرار دارد.
بنابراین، تحلیل حاصل از مقایسه الگوی پالایش ایران با الگوی پالایشی دنیا نشان می دهد که الگوی پالایشی کشور در مقایسه با دنیا و برخی از نقاط منتخب، از وضعیت خوبی برخوردار نیست.
برای مثال در سال 2011 متوسط تولید بنزین در دنیا 23.1 درصد خوراک نفت خام بود. این در حالی است که در سال 1391 در الگوی پالایشی کشور، متوسط میزان تولید این فرآورده نفتی 17.5 درصد بود. تولید نفت کوره در کشور که در مقایسه با دیگر فرآورده های نفتی به مراتب کم ارزشتر است، بیش از دو برابر متوسط الگوی جهانی بوده است.
جدول 2. الگوی پالایشی ایران در سال 1391
فرآورده های اصلی | تولید (میلیون لیتر در سال) | سهم (درصد) |
گاز مایع | 3323 | 2/3 |
بنزین موتور | 18237 | 5/17 |
نفت سفید و سوختهای هوایی | 7131 | 8/6 |
نفت گاز | 34256 | 8/32 |
نفت کوره | 29169 | 9/27 |
یکی از دلایل عمده این فاصله، پیچیده نبودن زنجیره پالایشی در پالایشگاه های کشور است. از طرف دیگر نبود تناسب به لحاظ تکنولوژیکی با خوراک مورد استفاده در این پالایشگاه ها، نبود انگیزه کافی و بسترهای مناسب برای فعالیت بخش خصوصی در تولید فرآورده و نهایتاً تأخیر در اجرای طرح های ارتقا، اصلاح و توسعه پالایشگاه ها و فعالیت پالایشگاه ها به صورت حق العمل کار شرکت پالایش و پخش فرآورده های نفتی از دیگر دلایل عقب ماندگی کشور در ارتقای تکنولوژی پالایشگاهی کشور است.
براساس گزارش مرکز پژوهش ها، با وجود تعداد 9 پالایشگاه نفت در ایران، به دلیل نامناسب بودن الگوی پالایشی و تقاضای زیاد برای برخی از فرآورده ها در برخی از سال ها برای پاسخگویی به نیاز مصرفی به واردات فرآورده اقدام شده است. این درحالی است که به دلیل وجود منابع نفت خام باید تدبیری صورت گیرد تا به جای خروج ارز از کشور، منافع حاصل از این تصمیم عاید کشور شود.
جدول 1. وضعیت پالایشگاههای کشور به لحاظ تاریخ بهره برداری، ظرفیت و خوراک
نام پالایشگاه | سال تاسیس | سال بهره برداری | ظرفیت
“هزار بشکه در روز” |
خوراک |
آبادان | 1288 | 1291 | 400 | نفت خام اهواز- آسماری، دارخوین، ترش امیدیه و میعانات گازی |
تهران | 1347-1344 | پالایشگاه جنوبی 1348 و پالایشگاه شمالی 1352 | 250 | نفت خام سبک اهواز- آسماری، نفت خام مارون- شادگان |
کرمانشاه | 1347 | 1350 | 21 | نفت خام نفتشهر، سرکان و مالکوه و اهواز- آسماری |
شیراز | 1352-1350 | 1352 | 58 | نفت خام گچساران، سروستان، سعادتآباد و میعانات گازی آغارو دالان |
لاوان | 1354 | 1355 | 60 | نفت خام میدان لاوان و میعانات گازی پارس جنوبی |
تبریز | 1353 (طراحی) | 1356 | 80 | نفت خام اهواز- آسماری، دزفول شمالی |
اصفهان | 1355 | 1358 | 375 | نفت خام مارون- شادگان |
شازند امام خمینی (ره) | 1371-1368 | 1372 | 250 | نفت خام اهواز- آسماری، دزفول شمالی |
بندرعباس | 1375-1371 | 1376 | 335 | نفت خام سنگین، میعانات گازی |