دستاورد صنعت / یک سال بعد از انقلاب در حالی که شرکت مینو از لیست 51 نفره قانون حفاظت صنایع و مصادره اموال جان به در برده بود و علی خسروشاهی با اطمینان بیشتر به اداره شرکت مشغول بود در روز اول اسفند 1358 خبر رسید که برخی کارگران شرکت مینو کارفرمای خود را گروگان گرفته‌اند«و از دولت می‌خواهند که برای جلوگیری از ورشکستگی و تعطیلی این واحد تولیدی هر چه زودتر هیاتی را جهت رسیدگی به وضع نابسامان این کارخانه اعزام دارد.»
کارگران، دو برادر علی و جلیل خسروشاهی، حسن بهزادی و محسن فراهت از مدیران شرکت را جداگانه در اتاقی در طبقه چهارم شرکت زندانی کرده بودند. گروگانگیران ابتدا خواستار افزایش حقوق، تقسیم سود ویژه و سهام مجانی بودند اما بعدتر اعلام کردند که می‌خواهند مالکیت از مدیریت جدا بشود. حسن بهزادی از مدیران شرکت می‌گوید«دیدیم که این‌ها یک تیم‌اند و همه مسلح بودند. در سقف طبقه پنجم شرکت خوراک هم تیربار برده بودند که اگر حمله‌ای علیه‌شان شد، دفاع کنند.»
در این دوران برخی چهره‌های سیاسی چپ‌گرا در ناآرامی‌های کارخانه نقش داشتند در میان آنها «نام حبیب الله پیمان، رهبر جنبش مسلمانان مبارز، بیشتر از دیگران مطرح بود او در کارخانجات مختلف سخنرانی می‌کرد و بر نقش و حضور شوراهای کارگری در کارهای اجرایی تاکید می‌کرد. پیمان بر این اعتقاد بود که شوراهای کارگری باید قدرت اجرایی داشته باشند. او به شرکت مینو آمد و در سخنرانی خود به کارگران اطمینان داد که بیرون کردن مالکان شرکت هیچ خسارتی به شرکت نمی‌زند. او گفت «شاه رفت. هیچ حادثه‌ای رخ نداد. خسروشاهی هم برود، هیچ چیزی نمی‌شود.»
ماجرا چند روز ادامه داشت و گروگان‌گیران چند بار می‌خواستند آقای خسروشاهی را از طبقه چهارم ساختمانی که در آن زندانی بود، به بیرون پرتاپ کنند. در بیرون ساختمان در جاده کرج هم کمیته مستقر شده بود اما گروگان‌گیران مقاومت می‌کردند.
در این میان دادستانی وارد ماجرا شد و مدیران شرکت هم نامه‌هایی به بنی صدر رئیس جمهور وقت، محمدرضا مهدوی کنی سرپرست کمیته‌های انقلاب اسلامی، آیت الله قدوسی دادستان کل انقلاب و محمود احمد زاده وزیر صنایع و محمدرضا نعمت زاده وزیر کار نوشتند اما هیچکدام از مقامات واکنشی نشان ندادند.
سرانجام در روز پنجم، علی خسروشاهی، اعتصاب غذا کرد و چون سه تن از گروگان‌ها علی و جلیل خسروشاهی و فراهت در سنین بین 60 تا 70 بودند و احتمال خطر جانی آنها می‌رفت، از مقامات خواسته شد که برای رفع گروگان‌گیری اقدامی بکنند.
علی خسروشاهی برای ترساندن گروگان‌گیران به آنها گفته بود که اعتصاب غذا کرده‌ اما در کشوی میزش مقداری پفک نمکی از تولیدات کارخانه‌اش داشت که گاهی از آنها می‌خورد. پفک کمک زیادی به سرپاماندن علی خسروشاهی در دوره گروگان‌گیری کرد.
بعد از دخالت دادستانی، گروگان‌ها بعد از هشت روز آزاد شدند اما در فروردین 1359 ضربه کاری به شرکت مینو وارد شد. ابوالحسن بنی صدر رئیس جمهور وقت در نامه‌ای به وزارت صنایع اعلام کرد که شورای انقلاب در جلسه 28 اسفند 1358 خود بر اساس پیشنهاد وزارت صنایع اداره کارخانجات گروه صنعتی مینو را به این وزارتخانه سپرده است.
دادگاه بعد از ملی شدن شرکت مینو این شرکت را متهم کرده بود به«کوشش در ایجاد وابستگی اقتصادی و اشاعه مظاهر غرب زدگی از جمله تغییر ذائقه مردم و گسترش فرهنگ آرایشی غرب به عنوان نمونه بارز سرمایه‌داری و وابستگی اقتصاد کشور. بزرگترین اتهام خسروشاهی در آن زمان اشاعه فحشا از طریق تولید لوازم آرایشی و خیانت به صنعت از طریق انتقال فناوری تولید پفک نمکی به عربستان سعودی بود.
این در حالی بود که در آن زمان شرکت‌های علی خسروشاهی بیشتر از 6000 کارگر و کارمند داشت و فروش گروه صنعتی مینو نیز حدود دویست میلیون دلار بود و بیش از بیست میلیون دلار از محصولات آن شرکت صادر می‌شد.

خاندان خسروشاهی
حاج غفار پدر علی خسروشاهی از تجار سرشناس تبریزی و از خانواده‌ای بود که از خسروشاه به تبریز مهاجرت کرده بودند. غفار، حسن و حسین سه برادری بودند که از سال 1280 خورشیدی تجارت را شروع کرده بودند و کالاهایی نظیر فاستونی، کاغذ، چای، شکر و… وارد می‌کردند. این سه برادر علاوه بر کارهای تجاری، با سرمایه‌گذاری مشترک با برادران شالچیلار کارخانه نساجی آذربایجان را در قزوین تاسیس کردند. این کارخانه با سرمایه 352 هزار تومانی و 100 دستگاه ریسندگی و بافندگی پنبه کارش را شروع کرد و پارچه‌های ضخیم تولید می‌کرد که عمدتا روستائیان از آن استفاده می‌کردند. کار این شرکت به خاطر مشکلات مدیریتی و بی‌توجهی به تحولات بعد از جنگ جهانی دوم در صنعت نساجی به بن بست خورد و سرانجام شراکت آنها در سال 1325 به پایان رسید و کارخانه اعلام ورشکستگی کرد. این کارخانه که 350 نفر کارگر داشت، از بزرگترین واحدهای تولیدی ایران در آن زمان بود.
از میان نسل سه برادر یعنی غفار، حسن و حسین، دو گروه به بزرگترین فعالان صنعتی ایران تبدیل شدند. گروه مینو که علی و فرزندش حسن و برادرش جلیل خسروشاهی فرزندان غفار مدیریت آن را در دست داشتند و در صنعت شکلات و بیسکویت فعال بودند و گروه تولید‌دارو که حسن خسروشاهی و فرزندانش راه اندازی کردند و مجموعه بزرگی به نام گروه سرمایه‌گذاری البرز تشکیل دادند. شرکت‌های تولید دارو، البرز و… بیشتر از 600 محصول بهداشتی، دارویی و غذایی تولید می‌کردند. بعد از انقلاب سهام این شرکت‌ها مشمول قانون حفاظت از صنایع و در لیست مشهور 51 نفره قرار گرفت و مصادره شد.

علی خسروشاهی کی بود؟
علی خسروشاهی در سال 1290در خانواده‌ای تجارت پیشه در تبریز به دنیا آمد. پدرش حاج غفار از تجار سرشناس تبریز بود و در بازار تبریز تیمچه اول حاجی‌شیخ حجره داشت. در کودکی به دلیل هوش و استعدادش میان دوستان به «عل آقا ذکی» (علی آقای باهوش) شهرت داشت.
علی ابتدا در مدارس رشدیه تبریز درس می‌خواند اما وقتی پدرش تجارتخانه‌ خود را به همدان منتقل کرد به مدرسه شرف همدان رفت. در سال 1308 وارد دانشگاه تهران شد و حقوق و علوم سیاسی درس خواند. در سال 1318 با فاطمه رفیع فرزند قائم مقام الملک رفیع ازدواج کرد که پدرش از رجال سرشناس دوره رضا شاه و محمدرضا پهلوی بود.
علی خسروشاهی زبان فرانسه و انگلیسی می‌دانست. فرانسه را در تبریز با دایی خود دکتر هشترودیان شروع کرده بود و در دوره دانشجویی نیز چنان زبان فرانسه خود را تقویت کرده بود که افراد فرانسوی‌دان می‌گفتند که او فرانسه را مثل یک فرانسوی صحبت می‌کند. انگلیسی را هم با ممارست و گوش دادن به رادیو بی بی سی آموخت. به روایت حسن خسروشاهی «پدرم می‌گفت در زمان جنگ دوم اخبار جنگ تاثیر زیادی در بازار می‌گذاشت و به همین جهت، او با کوشش زیاد زبان انگلیسی را فراگرفت تا با گوش دادن به بی بی سی قبل از سایر بازاریان از خبرها مطلع شود و معاملات خود را بر اساس این اطلاعات انجام دهد.»
علی خسروشاهی غیر از انگلیسی و فرانسه، ترکی اسلامبولی می‌دانست و با زبان آلمانی نیز آشنایی داشت.
علی خسروشاهی ابتدا در بازار سلطانی تهران در تجارتخانه پدرش «تجارت‌خانه غفار خسروشاهی» و بعدها در «تجارتخانه علی خسروشاهی و برادر» و در نهایت در «تجارت خانه علی خسروشاهی» تجارت می‌کرد. از خارج کالا وارد می‌کرد و از طریق بنکداران می‌فروخت. او بیشتر فعالیت تجاری خود در بازار تهران بر واردات منسوجات، بلور، بخاری علاءالدین، دارو، مواد خوراکی و صادرات کشمش و فرش متمرکز کرده بود.
در دوره‌ای که علی خسروشاهی فعالیتش را شروع کرد گرفتن نمایندگی فروش محصولات از شرکت‌های خارجی پررونق بود و بسیاری آن دوره را «عصر اخذ نمایندگی» می‌دانند.
وی اواخر دهه بیست خورشیدی نمایندگی محصولات دارویی بوتس انگلستان را گرفت و کاروبارش داشت رونق می‌گرفت که پدرش غفار درگذشت و او علاوه بر صدمه روحی، از نظر تجاری نیز به دلیل تقسیم ارثیه میان ورثه با مشکل رو به رو شد. دو برادر یعنی علی و جلیل با هم قرار گذاشتند که در کارهای تجاری شریک باشند. جلیل به ‌هامبورک رفت تا فرش و خشکبار صادر کند ولی ماموریتش این بود که نمایندگی محصولات مناسب بازار ایران را پیدا کرده و مجوز فروش آن را در ایران بگیرد. در این دوره جلیل نمایندگی محصولات بهداشتی کاملیا، ساعت دیل، چسب اوهو و پودرهای رختشویی هنگل آلمان و ماشین تحریر تراپومف را گرفت اما ماموریت مهمتر وی این بود که «نمایندگی شیرخشکی را بگیرد که بتواند با شیرخشک «گیگوز» رقابت کند که در آن زمان پرفروش‌ترین شیرخشک مخصوص تغذیه کودکان در ایران بود.
جلیل در تلاش برای گرفتن نمایندگی شیرخشک به نستله رسید اما نستله در ایران نمایندگی داشت ولی نماینده‌اش در ایران دلال بیمه بود و فروش شیرخشک جزو کارهای فرعی‌اش به حساب می‌آمد. علی خسروشاهی تصمیم گرفت با وارد کردن و فروش تولیدات نستله به این شرکت نشان دهد که می‌تواند در بازار ایران بهتر از نماینده‌اش کار کند. این وضعیت در حدود دو سال ادامه داشت و نماینده ایرانی نستله دائم از وی پیش مدیران نستله شکایت می‌کرد. اما پشتکار علی خسروشاهی نتیجه داد و پس از دیدار یکی از مدیران نستله از ایران در سال 1333، این شرکت علی خسروشاهی را به سمت نماینده انحصاری خود در ایران تعیین کرد. در فاصله 24 سالی که علی خسروشاهی نمایندگی نستله را تا زمان ملی شدن شرکت مینو در اختیار داشت، نستله تقریبا 70 درصد سهم بازار و رتبه اول را در بازار شیر و غذای بچه ایران در دست داشت و در محصولاتی نظیر نسکافه نیز در بازار بی رقیب بود.

پایه‌گذاری گروه صنعتی مینو
در اواخر سال‌های دهه 1330 کم‌کم کارخانه‌هایی برای تولید مواد غذایی در ایران کارشان را شروع کرده بودند. روغن نباتی شاه پسند، کارخانه ساخت دارو، کارخانه بیسکویت سازی ویتانا و آب نبات و تافی داداش‌زاده از جمله آنها بودند. هر چه می‌گذشت عوارض گمرکی کالاهای وارداتی بیشتر می‌شد و تولیدکنندگان داخلی می‌توانستند کالاهای خود را با قیمت پائین‌تری بفروشند اما واردات سود گذشته را نداشت. با وجود این که تولیدات داخلی کیفیت پائین‌تری داشتند اما امتیاز شرکت‌های داخلی این بود که مواد غذایی تازه‌تری را وارد بازار می‌کردند. در چنین شرایطی خسروشاهی که بیشتر از ده سال نماینده فروش شرکت بوتس در ایران بود، امتیاز تولید محصولات شرکت بوتس را در ایران گرفت. این مجوز اولین گام در شکل‌گیری گروه صنعتی پارس مینو بود.
او زمینی در جاده مخصوص کرج خرید و شرکت پارس مینو کارش در 16 آبان 1338 برای تولید مواد غذایی و دارویی شروع کرد. مساحت کارخانه ابتدا حدود 223 هزار متر مربع بود که در سال 1357 به 700 هزار متر رسیده بود. با افزایش تولیدات شرکت، علی خسروشاهی به فکر صادرات تولیداتش افتاد و در مهر ماه سال 1349 یعنی یازده سال پس از تاسیس مینو، شرکت صادراتی پرسوئیس با هدف صادر کردن تولیداتش تاسیس کرد.
شرایط اقتصادی روز به روز بهتر می‌شد و علی خسروشاهی به فکر توسعه محصولاتش بود اما دولت محدودیت‌هایی برای ایجاد واحدهای صنعتی در شعاع 120 کیلومتری تهران ایجاد کرده بود. برای همین، گروه صنعتی مینو در سال 1352 زمینی 54 هکتاری در خرمدره زنجان خرید تا پارک صنعتی مینو را در آنجا بسازد.
دو سال بعد در سال 1354 کارخانه خرمدره به بهره‌برداری رسید و به نوشته علی اصغر سعیدی، نویسنده کتاب زندگی و کارنامه علی خسروشاهی«در فاصله کمتر از چهار سال تولید آن به 180 تن رسید. به عبارت دیگر اگر آب را که یک ماده افزوده است کنار بگذاریم، روزی 130 تا 140 تن ماده اولیه وارد کارخانه می‌شد و روزانه 300 تن جنس به کارخانه وارد و خارج می‌شد. به نحوی که شرکت‌های حمل و نقل منطقه از عده‌اش بر نمی‌آمدند.»
بعد از تاسیس این شرکت، مینوی خرمدره یکی از چهار شرکت گروه صنعتی مینو در کنار شرکت صنعتی پارس، شرکت خوراک و شرکت پرسوئیس بود.
تولیدات خرمدره روز به روز بیشتر می‌شد و تولید بیش از نیاز بازار داخلی بود ولی به گفته حسن خسروشاهی«برنامه تغذیه رایگان مدارس به داد ما رسید و تا زمانی که مصرف بازار آزاد تدریجا بالا برود، قسمتی از اضافه تولید را جذب کرد.»
کارخانه مینوی خرمدره در سال 1355 بیشتر از دو هزار نفر کارگر و کارمند داشت و تعداد کارکنان گروه صنعتی مینو در چهار شرکت به بیشتر از 6 هزار نفر رسیده بود.
گروه صنعتی مینو برای توسعه کارش چندبار در فاصله سال‌های 1340 تا 1357 از بانک توسعه صنعتی وام گرفت اما «گزارش بازرسان بانک نشان می‌دهد که شرکت مینو در تمام موارد شرایط وام را رعایت کرد و اقساط بازپرداخت را به موقع پرداخت کرد.»
گروه مینو در بخش تولید لوازم آرایشی نیز محصولات لانکوم از مارک‌های اورئال را تولید می‌کرد و در سال 1357 «لانکوم در رده خود، یعنی لوازم آرایش درجه یک گران قیمت، از تمام رقبا پیشی گرفته بود.»
همزمان با تولید انواع بیسکویت و شکلات، شرکت مینو به دنبال راه‌اندازی بخش داروسازی بود تا داروهای تحت لیسانس بوتس را در ایران بسازد اما این ایده با وقوع انقلاب به جایی نرسید.

تولید محصولات خوراکی
کار شرکت مینو با تولید آب نبات و تافی شروع شد و بعد به ویفر رسید. حسن خسروشاهی می‌گوید «این ماشین پخت ویفر که بدون برنامه‌ریزی سفارش دادند، باعث به وجود آمدن یکی از موفق‌ترین و پرسودترین واحدهای تولیدی گروه مینو شد.»
ویفر برای اولین بار در اواخر شهریور 1341 وارد بازار ایران شد و با استقبال بی‌سابقه مصرف‌کنندگان ایرانی رو به رو شد. دو سال پیش از انقلاب سالانه 30 میلیون ویفر در بازار ایران فروخته می‌شد و 30 میلیون هم به کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شد. به تدریج بخش‌های مختلفی نظیر تولید بیسکویت، پاستیل، شکلات، پفک، آدامس و… نیز در شرکت مینو راه‌اندازی شد.
گروه صنعتی مینو از ابتدا تلاش می‌کرد وارد بازار آدامس شود که در دست شرکت سقز سازی ایران سازنده آدامس خروس‌نشان بود. تلاش خسروشاهی برای تولید آدامس در ابتدا موفقیت‌آمیز نبود. اما گروه مینو پروژه تولید آدامس را ادامه داد و ظرف مدت کوتاهی آدامس شیک را روانه بازار کرد که به سرعت بازار آدامس را قبضه کرد.
در همین زمان واحدهای تولید بیسکویت و شکلات نیز راه افتاد «که از نظر ظرفیت تولید بزرگترین واحد تولید بیسکویت در ایران بود ولی چند سالی طول کشید تا مینو پرفروش‌ترین بیسکویت در ایران شود.»
با تنوع تولیدات و عرضه گسترده، حالا شرکت مینو نامی آشنا در خاطره چشایی ایرانیان بود و همه از پیر و جوان محصولات مینو را می شناختند.

شرکت خوراک برای توزیع کالا
در اواسط دهه 1330 خورشیدی با افزایش درآمدهای ارزی، ورود بخشی از کالاها که تا آن زمان کالای لوکس به حساب می‌آمد و واردات آن ممنوع بود، آزاد شد. در این دوره بود که حسن فرزند علی خسروشاهی توانست نمایندگی شرکت‌های معروفی نظیر ‌هاینز تولیدکننده انواع کنسرو، کلوگ تولیدکننده کورن فلیکس؛ شارپ تولیدکننده تافی و پیک فرین تولیدکننده بیسکویت را گرفت و برادرش جلیل خسروشاهی هم نمایندگی هنکل بزرگترین تولیدکننده پودر رختشویی در آلمان را به دست آورد.
پس از گرفتن نمایندگی نستله، علی خسروشاهی دفترش را از بازار تهران به خیابان فردوسی شمالی منتقل کرد. همانجایی که امروز بن‌بستی به نام خسروشاهی دارد و در انتهای کوچه در کنار خانه شاعر نامور ایرانی هوشنگ ابتهاج ساختمانی است که تابلوی قدیمی مینو هنوز بر روی دیوار آن خودنمایی می‌کند.
با افزایش تعداد نمایندگی‌ها، خسروشاهی گروهی را برای فروش و عرضه محصولات غذایی و دارویی در تهران تشکیل داد که با وانت اجناس را به شهرهای مختلف می‌بردند و سیستم توزیع کم کم شکل گرفت. در سال 1338 سرانجام شرکت سهامی خاص خوراک را تاسیس کرد که هدفش فعالیت در امور بازرگانی، واردات، توزیع شیر و غذای کودک، دارو و انواع شکلات بود.
پیش از این که شرکت خوراک تاسیس شود، یک اتفاق دیگر هم رخ داده بود و آن این که شرکت «پروکتور اند گمبل» تولیدکننده تاید که فروش آن را پسرعمویش یعنی کاظم خسروشاهی در تولیددارو در دست داشت یک پیشنهاد اغواکننده به علی خسروشاهی کرد. ماجرا از این قرار بود که نمایندگان این شرکت با علی خسروشاهی تماس گرفتند و گفتند که قراردادی با شرکت کف به مدیریت فریدون داروگر برای تولید تحت لیسانس تاید در ایران بسته‌اند و می‌خواهند که نمایندگی آن را به او واگذار کنند این در حالی بود که پسرعموهایش در تولیددارو به دنبال بستن قراردادی پنج ساله و انحصاری با این شرکت بودند ولی این شرکت حاضر نبود چنین قراردادی را بپذیرد.
علی خسروشاهی تا این زمان در تولید داخلی این محصولات از رقبا عقب مانده بود، برای همین این پیشنهاد را پذیرفت. «حسن خسروشاهی معتقد است گرفتن نمایندگی تاید نقطه عطفی در تحول زندگی بازرگانی و صنعتی علی خسروشاهی بود.»
در این زمان بازار پودر رختشویی در اختیار پودر فاب بود که از خارج وارد می‌شد. با آنکه پودر تاید که در ایران تولید می‌شد ارزانتر از فاب بود اما در ایران فاب جانشین لغت پودر رختشویی شده بود و خسروشاهی تلاش زیادی کرد تا محصول تاید را جا بیندازد.
در همین زمان دولت شریف امامی به دلیل بروز بحران اقتصادی، سعی داشت تا با کاهش هزینه‌های دولت، نارضایتی عمومی را کم کند. بنابراین سازمانی به نام «سازمان مستقل تدارکات کشوری» راه‌اندازی کرد تا نیازهای کارمندان دولت که بخشی از طبقه متوسط را تشکیل می‌دادند را به قیمت ارزان‌تر از تولیدکننده تامین کند. وقتی این سازمان تشکیل شد به یکی از خریداران عمده تاید تبدیل شد و اوضاع دگرگون شد. بعد از آن وقتی تقاضا در بازار افزایش یافت علی خسروشاهی در کنار مینو، کارخانه‌ای با مشارکت سازنده شرکت پروکتوراند کمبل ساخت. بعد از آن تاید معادل پودر رختشویی شد و 90 درصد بازار ایران را به دست گرفت.
علی اصغر سعیدی نویسنده کتاب کارنامه زندگی علی خسروشاهی می گوید«به اعتقاد بسیاری از مدیران شرکت مینو، تاسیس نظام پخش و فروش و نظام بازاریابی مهمترین دستاورد علی و حسن خسروشاهی و عامل مهم شتاب‌دهنده برای تسخیر بازار در شرکت مینو بود. نخست، نظام توزیع و فروش شرکت بود که آن را از نظام سنتی توزیع تحت سلطه بنکداران بازار جدا کرد …. و دوم ورود بازاریابی مدرن روش عملکرد شرکت را تغییر داد و اساس تصمیم‌گیری در خصوص تولید و فروش را به جای اتکا بر اعتقاد و ایده‌های مدیران و شیوه‌های آزمون و خطا، بر مطالعه و پیمایش علمی بازار و شناخت ذائقه، سلیقه و رفتار مصرف‌کننده و حق انتخاب او استوارکرد.»
شرکت خوراک چهارده شعبه در سراسر کشور داشت و با 350 کامیون کالاها و اجناس را توزیع می‌کردند. این شرکت در بیش از 20 هزار مغازه کالا توزیع می‌کرد و عمده محصولات به خرده‌فروشان فروخته می‌شد. در سال 1357 بیش از یک هزار نفر در بخش‌های مختلف فروش این شرکت کار می‌کردند.
خسروشاهی برای کمک به بخش توزیع و بازاریابی، از همکاری متخصصان خارجی هم بهره می‌گرفت و در عین حال مدیرانش را به مراکز آموزشی داخلی و بین‌المللی می‌فرستاد. در بخش بازاریابی دارویی نیز از دانشجویان پزشکی و داروسازی استفاده می‌کرد.
با آنکه شرکت خوراک شرکتی صنعتی نبود و بنابراین مشمول قانون حفاظت از صنایع نمی‌شد ولی بعد از انقلاب آن سازمان وسیع نیز بی هیچ توضیحی مصادره و نامش به شرکت قاسم ایران تغییر یافت.

اجاق‌های علاءالدین
در دهه 1340 این بحث در بین اقتصاددانان مطرح بود که کشورهای در حال توسعه بهتر است در مرحله اول صنایعی درست کنند که تولیداتش جایگزین واردات شود. بر اساس همین دیدگاه در ایران نیز کم کم صنایعی شکل گرفت.
علی خسروشاهی یکی از سه نماینده شرکت علاءالدین انگلستان در ایران بود و چون به این نتیجه رسیده بود که سود و عوارض گمرکی واردات بخاری و سماور دیر یا زود بسیار بالا خواهد رفت، از آن شرکت خواست که با شراکت نمایندگانش در ایران یک کارخانه تاسیس کند. به رغم بی میلی شرکت علاءالدین، خسروشاهی آنها را مجاب کرد تا تولید را در ایران شروع کنند.
اجاق‌های علاءالدین در خاطره نسلی از ایرانیان جای ویژه‌ای دارد. این اجاق‌ها و بخاری‌های نفتی هم گرمابخش بودند هم اجاقی برای خوراک‌پزی. خسروشاهی تا زمان ملی شدن شرکت، سهام خود را در این شرکت حفظ کرد.

پفک نمکی
علی خسروشاهی در سفرهایش به خارج به نمایشگاه‌ها و مغازه‌ها سر می‌زد و محصولات مختلف را جمع می‌کرد و آنها را می‌چشید تا این که به محصولی برخورد که بعدها در ایران به نام پفک‌نمکی به بازار عرضه شد.
او با شرکت آمریکایی تولیدکننده تماس گرفت و ماشین‌آلات تولید این محصول را سفارش داد. «حسن خسروشاهی در خصوص نامگذاری این محصول می‌گوید» در دوران کودکی با مادرم به قنادی مینا در ابتدای خیابان نادری می‌رفتیم. آنها یک شیرینی داشتند به نام پفک که خیلی مورد علاقه من بود. محصولی هم که قرار بود تولید شود خیلی پف داشت و چون محصولی شور بود، من تصمیم گرفتم که اسم آن را پفک نمکی بگذارم و با عجله زیاد و برای این که مبادا دیگری اسم مشابهی ثبت کند، این اسم را ثبت کردم.».
مینو در دهه پنجاه ماهانه 90 میلیون بسته پفک نمکی تولید می‌کرد که 30 میلیون بسته آن به کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شد.
به این ترتیب، پفک نمکی به یکی از پرسودترین محصولات مینو تبدیل شد و قرار بود واحدهایی برای تولید آن در شهرهایی مانند اهواز و در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس و عربستان سعودی تاسیس شود. وقتی شرکت مینو مصادره شد بخشی از اتهام مربوط به همین ایده‌ای بود که خسروشاهی برای تولید پفک نمکی در عربستان و دیگر کشورهای عربی در سر داشت.

فیوچر شاپ
علی و برادرش جلیل و پسرش حسن که پس از فراغت از تحصیل در آمریکا در سال 1346 به فعالیت‌های خانوادگی پیوسته بود مالکیت و مدیریت گروه مینو را تا پیش از ملی شدن در سال 1358 در دست داشتند.
علی خسروشاهی بعد از ملی شدن مینو، به سوئیس مهاجرت کرد و در سال 1377 در 87 سالگی در لوزان سوئیس درگذشت.
حسن خسروشاهی اما فعالیت‌های اقتصادی را کانادا ادامه داد و «ظرف مدت یک دهه موفق‌ترین شرکت خرده‌فروشی محصولات الکترونیکی را در کانادا بوجود آورد.» او «فیوچر شاب» را در سال 1361 در کانادا راه‌اندازی کرد که بعد از ده سال تعداد فروشگاه‌هایش به 136 فروشگاه رسید. بعد از موفقیت کارش، در نهایت این شرکت را در سال 1380 به قیمت 580 میلیون دلار به شرکت «بست بای» فروخت.

باغ جماران
حالا اکثریت سهام مینو به ستاد آزادگان رسیده و خانه‌اش نیز مثل سهام کارخانجاتش تقسیم شده است. علی خسروشاهی با آنکه در نزدیکی میدان فردوسی کنار دفترش زندگی می کرد اما باغی هم در جماران داشت که در آن خانه‌ای برای خودش ساخته بود. بعد از انقلاب، وقتی آیت‌الله خمینی به جماران رفت، در خانه‌ای ساکن شد که دیوار به دیوار همین باغ بود. بخشی از این باغ در اختیار وی و خانواده‌اش قرار گرفت. اکنون هفت هزار متر از این باغ در اختیار موسسه تنظیم و نشر آثار آیت الله خمینی است و بقیه نیز در اختیار شهرداری است که به عنوان سرای محله از آن استفاده می کند.

منابع:
موقعیت صاحبان صنایع در ایران عصر پهلوی/ زندگی و کارنامه علی خسروشاهی/علی اصغر سعیدی/ نشر نی/ 1399
سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران/ فریدون شیرین کام، ایمان فرجام نیا/ نشر فرهنگ صبا/ چاپ 1393

دستاورد صنعت / یازدهم تیر ماه سال 1358 فهرستی پنجاه و یک نفره از سوی شورای انقلاب منتشر ‌می‌شود که نام پنج نفر از اعضای خانواده لاجوردی در آن بود؛ سید محمود لاجوردی به همراه فرزندانش قاسم، احمد و حبیب و برادرش اکبر لاجوردیان. مصادره اموال نقطه پایانی است بر زندگی خانواده‌ای که‌ بیشتر از یکصد سال در تجارت و تولید فعال بودند و بزرگترین مجموعه صنعتی ایران را راه‌اندازی کردند.
سیدمحمود لاجوردی عضو ارشد خانواده در 86 سالگی با وجود مصادره اموال و ترور فرزندش احمد تا هفدهم بهمن 1360 همچنان در دفتر کارش در صنایع بهشهر حاضر ‌می‌شد اما به دستور غلامرضا شافعی قائم مقام سازمان صنایع ملی ورود وی به دفترش ممنوع شد.
سید محمود به عنوان پدر معنوی خاندان لاجوردی و مهمترین عامل پیشرفت گروه صنعتی بهشهر در سال 1274 خورشیدی چند ماهی بعد از ترور ناصرالدین شاه در محله گلچغانه در خانواده‌ای تاجرپیشه در کاشان به دنیا آمد. در شش سالگی به مکتب رفت ولی چیزی یاد نگرفت و به گفته خود الف را از ب تشخیص نمی‌داد اما پس از انقلاب مشروطه به مدارس جدید رفت که تازه در کاشان تاسیس شده بود. او در مغازه پدرش سید محمد نیل فروش (لاجوردیان) کار می‌کرد که در تهران دفتر داشت. او با جمع کردن حقوق شاگردی، از خرازی‌های کاشان سفارش می‌گرفت و آن را به حجره پدرش در تهران می‌فرستاد و اجناس مورد نیاز خرازی‌ها را تامین می‌کرد و در مقابل تومانی سی‌شاهی به عنوان کارمزد می‌گرفت. شانزده ساله بود که به بهانه تحصیل به تهران آمد و در خانه ابوالقاسم، نماینده پدرش در حجره تهران ماند و کار تجارت را در تهران شروع کرد. در 18 سالگی به دستور پدر و با توجه به علایق قلبی خود وارد حزب دموکرات شد و افراد را نیز تشویق می‌کرد که عضو این حزب شوند. تا جنگ جهانی اول عضو این حزب بود که ملک الشعرای بهار در تاریخ مختصر سیاسی ایران مرام این حزب را این گونه توصیف ‌می‌کند: «انفکاک کامل قوه سیاسی و قوه روحانی، ایجاد نظام اجباری، تقسیم املاک بین رعایا، تعلیم اجباری، بانک فلاحتی، ترجیح مالیات غیرمستقیم بر مستقیم، مخالفت با مجلس اعیان و قانون منع احتکار. حزب اعتدالیون آنها را انقلابی تندرو می‌خواندند و حتی از تکفیر آنها ابایی نداشتند.»
با مرگ نماینده پدرش در تهران، او با هزار تومان سرمایه، شریک پدرش در حجره تهران شد. سید محمود کالاها را از عرضه‌کننده‌های دست اول می‌خرید و به مغازه‌داران می‌فروخت.
در سال 1298 با طاهره دختر سید عبدالرحیم کاشانی تمبرفروش از آزادی‌خواهان سرشناس بازار و رئیس انجمن کاشانی‌های مقیم تهران ازدواج کرد. در همین سال کارش را به خارج گسترش داد و از آلمان کالا وارد کرد. اولین سفرش را در سال 1301 به خارج انجام داد و دو ماه در شوروی و آلمان بود. به خاطر انقلاب روسیه و شکست آلمان در جنگ، ارزش پول ملی این دو کشور کم شده بود و این کاهش ارزش پول، سود فراوانی برای سید محمود داشت.«مسئله جنگ که پیش آمد، جنس‌ها بالا رفت؛ هر کس وارد بود بهره برد؛ من هم چون وارد بودم، مخصوصا با روس‌ها ارتباط داشتم، در آن زمان قند و شکر رسیده بود به یک من یا کیلویی 14 تومان؛ با روس‌ها معامله می‌کردم، دیدم مازوج احتیاج دارند، اما در بغداد مازوج ارزان بود؛ آن را خریده و در خرمشهر به روس‌ها می‌دادم.»
در دوره پهلوی اول به شوروی گاو، گوسفند، پشم و پوست صادر می‌کرد و در عوض کالاهایی چون آهن، کاغذ و کبریت می‌خرید. از هند چای و از عراق قند و شکر وارد می‌کرد.
پس از شهریور 1320 سید محمود که نگران اوضاع سیاسی کشور بود تصمیم به مهاجرت گرفت. خودش می‌گوید:«من از توده بازی ناراحت بودم و در سفری که در سال 1929 به آمریکا کردم، قصد داشتم که انتقال پیدا کنم به آمریکا. اول یک خانه خریدم. پس از قرارداد علاء در بغداد (فروردین سال 1334) و حمایت آمریکا و انگلیس، من ترسم ریخت و فکرم عوض شد که اوضاع ایران این طور نمی‌ماند.»
پس از بازگشت فعالیت تجاری‌اش را از سر گرفت و اولین شرکت تجاری خانوادگی را در سال 1323 به نام آرین تاسیس کرد. سه سال بعد برادرش احمد لاجوردیان که فرزند همسر دوم پدرش و 28 سال کوچکتر از سید محمود بود، به تهران آمد. سید محمود 25 درصد از سهام شرکت آرین را با اضافه کردن سرمایه به برادرش واگذار کرد.
پسرش احمد نیز که تحصیل زبان خارجی در دانشسرای عالی را نیمه کاره رها کرده بود، با پدر در تجارتخانه کار ‌می‌کرد و پس از تشکیل اولین شرکت خانوادگی که در آن 15 درصد سهم داشت، مدیر عامل آنجا شد او تمایلی به حضور در سیاست نداشت و جز در مراسم رسمی اتاق بازرگانی فعالیتی نداشت. با این حال بعد از مصادره اموال خانواده لاجوردی، توسط گروه فرقان ترور شد و خودش و راننده‌اش زخمی شدند. این حادثه تاثیر زیادی در تصمیم دیگر صنعتگران گذاشت و آنها را که پس از مصادره اموالشان به هر دری ‌می‌زدند تا اموالشان را پس بگیرند، نگران شدند و به سرعت کشور را ترک کردند.

سرمایه‌داری خانوادگی
چهار عضو خانواده لاجوردی یعنی سید محمود و برادرش اکبر لاجوردیان، و پسرانش احمد و قاسم لاجوردی تا سال 1342 شرکت آرین را اداره می‌کردند و پس از بازگشت حبیب لاجوردی از امریکا، تعداد مدیران به غیر از دامادها و نوه‌های سید محمود به پنج نفر رسید.
از سال 1330 لاجوردی‌ها وارد صنعت شدند و پنبه پاک‌کنی اولین صنعتی بود که وارد آن شدند. بعدها به تولید روغن نباتی، نخ، پارچه و قالی پرداختند و فعالیت‌شان را در کشتیرانی، تاسیس بانک و خدمات کامپیوتری توسعه دادند.
با حضور اکبر لاجوردیان در تهران، کسب و کار خانواده توسعه پیدا کرد. او در ابتدا برای حمایت برادر بزرگترش محمود در فعالیت‌های صنفی اتاق بازرگانی شرکت می‌کرد اما بعد از خروج برادرش از فعالیت‌های صنفی در آنجا فعال‌تر شد و عضو موثر اتاق بازرگانی تهران از سال 1344 تا 1357 و رئیس سندیکای نساجی بود.
«یکی از دغدغه‌های اکبر لاجوردیان در زندگی این بود که چرا تنها یک دانشگاه برای آموزش رشته نساجی باید وجود داشته باشد (تا سال 1349) با این که بیشترین نیروی کار در این صنعت مشغول به کار بودند اما ایران سالی 100 هزار تن پنبه صادر می‌کرد ولی آن را تبدیل به پارچه نمی‌کرد تا ارزش افزوده آن سه تا چهار برابر بیشتر شود.»
او در تاسیس کارخانه‌های نساجی گروه خانوادگی لاجوردی حضوری فعال داشت و از سال 1350 مدیر عامل کارخانه‌های مخمل کاشان، راوند کاشان و پلی اکریل بود.
در میان فرزندان محمود لاجوردی، قاسم از مدرسه تجارت دیپلم بازرگانی داشت و در رشته زبان و ادبیات خارجی خواند و در سال 1321 از دانش‌سرای عالی فارغ التحصیل شد. او در حین تحصیل همراه برادرش احمد در کارهای تجاری مشارکت داشت. قاسم در سال 1324 برای ادامه تحصیل و تجارت به آمریکا رفت و در آنجا با علی اصغر محلوجی شرکت سهام تجارتی ایران را تشکیل داد. در این دوره او سفارش پارچه از ایران می‌گرفت و به ایران می‌فرستاد. او بعدها در سال 1335 تا 1338 دفتر تجاری توکیو را اداره می‌کرد و زمینه‌ساز مشارکت ژاپنی‌ها در تاسیس بانک بین‌المللی ایران و ژاپن شد.
«بانک بین‌المللی ایران و ژاپن اولین بانکی بود که خاندان لاجوردی همراه با تعدادی دیگر از سرمایه‌داران داخلی و خارجی در سال 1338 تاسیس کردند. این بانک با مشارکت ژاپنی‌ها به میزان 35 درصد سهام تاسیس شد. لاجوردی‌ها نیز یک سوم سهام بانک را دراختیار داشتند.
قاسم تنها عضو خانواده بود که فعالیت سیاسی داشت و در سال 1339 در انتخابات مجلس با حمایت حزب ملیون به رهبری دکتر منوچهر اقبال از منطقه کاشان نامزد شد اما نتیجه این انتخابات باطل شد و در بهمن 1339 در انتخابات بعدی نامزد نشد. او عضو حزب ایران نوین بود و بعدها عضو حزب رستاخیز شد. در شهریور 1354 نیز قاسم لاجوردی همراه با چهار سرمایه‌دار دیگر یعنی جهانگیر نیکپور، علی رضایی، کاظم کورس و محمدعلی مهدوی به نمایندگی مردم تهران در مجلس سنا انتخاب شد.
سوای فعالیت سیاسی، او نقش پررنگی در فعالیت‌های اقتصادی داشت، در چند دوره از انتخابات اتاق بازرگانی به عنوان نایب رئیس حضور داشت و همراه عمویش اکبر لاجوردیان و چند سرمایه‌دار دیگر اتحادیه صنایع ایران را تاسیس کرد که بعدها با اتاق بازرگانی یکی شد.
قاسم در اکثر شرکت‌های خانوادگی لاجوردی حضور داشت و عضو هیات مدیره کشتیرانی ملی آریا، پلی اکریل، بانک ایران و ژاپن، سیمان غرب و بیمه حافظ بود.
قاسم در تحلیل وقایع نگاه دقیقی داشت به گونه‌ای که حتی سخنان و نگاه وی به وضعیت قیمت‌گذاری برای وضعیت امروز ایران نیز صادق است.
در کتاب سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران به نقل از وی آمده: «روش تعیین قیمت برای کالاها سالم نیست و اعمال چنین نظارتی، فقط باید برای مدتی محدود باشد. کالاهای انحصاری و احتیاجات روزمره عامه مردم، که البته برای چنین کالاهایی نیز باید سود عادلانه‌ای – که مشوق سرمایه‌گذار است- در نظر گرفته شود. هر جا رقابت نیست، کنترل قیمت‌ها پابرجاست است؛ هر جا رقابت هست، افزایش تولید را حمایت کنید. رقابت کار خود را انجام خواهد داد.»

مدیریت مدرن
در میان فرزندان سید محمود، حبیب از همه کوچکتر بود او متولد 1317 بود و تا پایه ششم ابتدایی را در تهران خواند و در سال 1329 به آمریکا رفت. سیزده سال آنجا بود و بعد از گرفتن دیپلم، در سال 1340 از دانشگاه ییل لیسانس گرفت. دو سال بعد دوره فوق لیسانس مدیریت بازرگانی را در دانشگاه‌ هاروارد گذراند. بعد از اتمام تحصیلات به ایران بازگشت و در قسمت کارگزینی شرکت صنعتی بهشهر مشغول به کار شد. در فاصله سال‌های 1342 تا 1348 مدیر امور استخدامی‌ و اداری چندین شرکت و مدیر بازاریابی صنایع بهشهر و مدیر عامل پاکسان بود.
حبیب عضو جوان گروه صنعتی بهشهر نگاه اصلاحی به مدیریت شرکت داشت و ضمن جذب فارع التحصیلان دانشکده نفت، دوره‌های آموزشی مدیریت برگزار می‌کرد و برای آموزش مدیران طرح اعزام کارکنان به مراکز آموزشی داخلی و خارجی را در برنامه گذاشت.
در اواخر بهار 1345 طرح ساعات کار دفتر مرکزی را از دو شیفت صبح و عصر به یک شیفت تبدیل کرد و کارکنان از ساعت هشت صبح تا پنج بعد از ظهر کار می‌کردند و پنج شنبه تعطیل بودند. با تهران کلینیک یکی از مجهزترین مراکز درمانی وقت، قراردادی بست تا کارکران گروه تحت بیمه درمانی این مرکز قرار بگیرند.
به پیشنهاد حبیب در سال 1347 برای ایجاد هماهنگی در گروه صنعتی بهشهر هر یک از اعضا مسئولیت یکی از شرکت‌های وابسته به گروه را بر عهده گرفتند. به این معنی که امور صنعتی، بازرگانی، مالی و اداری هر شرکت تحت نظارت یک نفر درآمد.
حبیب مهر ماه 1348 از دانشگاه ‌‌هاوارد دیدن کرد تا بتواند مرکز مطالعات مدیریت ایران را تاسیس کند. این موسسه با همکاری دانشگاه‌ هاروارد، دولت و بخش خصوصی ایران تاسیس شد.
در این موسسه فارغ التحصیلان لیسانس پس از چند مرحله آزمون و مصاحبه به شرط آشنایی با زبان انگلیسی پذیرفته می‌شدند. بعضی از آنان برای گرفتن دکترا با دریافت بورس تحصیلی به دانشگاه ‌هاروارد اعزام می‌شدند. این مرکز در اولین دوره 56 دانشجو پذیرفت و تا پیش از انقلاب بیشتر از 600 نفر از مدیران در این مرکز دوره آموزش مدیریت دیدند.
او تا سال 1355 به عنوان عضو هیات موسس، دبیر هیات امنا، و قائم مقام این مرکز بود. در سال 1354 به حبیب پیشنهاد وزارت شد اما او نپذیرفت و تا سال 1355 در مرکز مدیریت ایران فعالیت داشت و بعد از آن برای گذراندن دوره دکترا به دانشگاه آکسفورد انگلستان رفت. پایان نامه وی درباره اتحادیه‌های کارگری ایران در دهه‌های 1330 و 1320 بود. او در سال 1360 از دانشگاه اکسفورد فارغ التحصیل شد و حاصل تحقیقات وی کتابی بود به نام «اتحادیه‌های کارگری و خودکامگی در ایران» که ترجمه آن در سال 1369 در ایران منتشر شد.
بعد از انقلاب به مدت شش سال پروژه تاریخ شفاهی ایران را در دانشگاه هاروارد انجام داد و در این پروژه با 134 نفر صاحب منصبان و فعالان سیاسی دوره پهلوی مصاحبه کرد که حاصل آن حدود 800 ساعت نوار و 18 هزار صفحه متن است که در دانشگاه هاروارد و دانشگاه آکسفورد نگهداری ‌می‌شود و بزرگترین مجموعه تاریخ شفاهی یکصدسال اخیر و یکی از منابع مهم شناخت این دوره است.
حبیب لاجوردی در سوم مرداد سال 1400 بعد از یک دوره بیماری در هشتاد وسه سالگی در آمریکا درگذشت.

از روغن کرمانشاهی تا روغن نباتی
در شروع قرن گذشته، روغن مصرفی ایرانیان، روغن حیوانی معروف به روغن کرمانشاهی بود. این روغن از سویی کفاف جمعیت رو به افزایش را نمی‌داد و از سوی دیگر مردم به مصرف روغن حیوانی عادت داشتند و تغییر ذائقه آنها بسیار دشوار بود. گروه صنعتی بهشهر برای این که روغنی تولید کند که با مذاق ایرانیان سازگار باشد. «مقداری روغن حیوانی را به آزمایشگاهی در سوئیس فرستادند تا ترکیبات آن شناخته شود. پس از این که اسانس مورد نظر به دست آمد ترکیب شیمیایی آن ساخته شد و در روغن نباتی به کار رفت.»
پیش از این که لاجوردی‌ها شرکت بهشهر را برای روغن‌کشی تاسیس کنند، افراد دیگری هم به این کار مشغول بودند اما طی 27 سال، لاجوردی‌ها این صنعت را چنان گسترش دادند که ظرفیت تولید از بیست تن در روز به 250 تن در سال 1357 رسید.
گروه صنعتی بهشهر بزرگترین کارخانه تولید روغن نباتی ایران را در اختیار داشت و روغن نباتی شاه‌پسند، بهار، نسترن، و روغن مایع لادن تولید می‌کرد.
لاجوردی‌ها بعد از وارد شدن در صنعتی روغن، متوجه شدند که مواد اولیه کافی برای تولید روغن در کشور وجود ندارد برای همین با همکاری تعدادی از تولیدکنندگان روغن، شرکت کشت دانه‌های روغنی را درست کردند و با ترویج کشت انواع دانه‌های روغنی، سطح زیر کشت این دانه‌های روغنی به «ده‌ها برابر» افزایش یافت.
«در سال 1343 روغن نباتی شاه‌پسند به کشورهای افغانستان، کویت، بحرین، قطر و دوبی صادر شد و سپس به تدریج سایر محصولات گروه صنعتی بهشهر مانند پودر برف، صابون‌های حمام و رختشویی گلنار، روغن نباتی بهار، و پودرهای سردا و کیمیا به سایر کشورها به ویژه کشورهای همجوار» صادر ‌می‌شد.
گزارش‌ها نشان ‌می‌دهد که پیش از انقلاب محصولات گروه صنعتی بهشهر علاوه بر کشورهای همسایه به کشورهایی نظیر ژاپن، عربستان سعودی، انگلستان، دانمارک، هلند، سوئد و اتحاد جماهیر شوروی» نیز صادر ‌می‌شد.

صنایع بهشهر
شرکت بهشهر با دو شرکت تجاری مرتبط با خود یعنی شرکت بهپخش مسئول فروش داخل کشور و شرکت بهکو فروشنده کالاهای صادراتی در عرصه فروش کار می‌کردند.
شرکت بسته‌بندی هم از دل صنعتی بهشهر شکل گرفت و لاجوردی‌ها در سال 1335 شرکت بسته‌بندی را در گروه صنعتی بهشهر راه‌اندازی کردند که هیچ‌گونه سابقه‌ای در صنایع سنتی ایران نداشت.
بعد از این که خانواده لاجوردی در سال 1342 تصمیم به تولید مواد شوینده گرفت، شرکت پاکسان را راه‌اندازی کرد که محصولاتی چون پودر لباسشویی، صابون گلنار و مایع ظرفشویی تولید می‌کرد. پودر برف اولین پودر لباسشویی ایرانی است که گروه صنعتی بهشهر تولید کرد که علاوه بر بازار داخلی به کشورهای همسایه نیز صادر می‌شد.
خانواده لاجوردی 80 شرکت و کارخانه در شهرهای تهران، کاشان، بهشهر، کرمانشاه، قزوین، مشهد، گنبدکاووس، گرگان، نکا، اراک، خرمشهر، نوشهر و محمود آباد تاسیس کردند که عمدتا در زیر مجموعه گروه صنعتی بهشهر فعال بودند. به غیر از این، 24 شرکت ساختمانی و چندین شرکت بزرگ در صنایع نساجی نظیر تولید پارچه، پتو، قالی، نخ و… داشتند. در زمان انقلاب بیش از 15 هزار نفر در مجموعه شرکت‌های خانواده لاجوردی کار ‌می‌کردند.
به نوشته کتاب پنجاه کنشگر اقتصادی ایران «خاندان لاجوردی یکی از تواناترین و بزرگترین خانواده‌های ایران در حوزه نساجی، روغن نباتی، مواد شوینده، ساختمان و… در یک قرن اخیر در اقتصاد ایران می‌باشد.»

مدیریت علمی‌لاجوردی‌ها
خانواده لاجوردی برای مدیریت شرکت‌های خود ضمن استفاده از نیروهای آموزش دیده صنعت نفت، برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای تربیت مدیران آینده داشت. آنها مدیران خود را برای آموزش به سازمان مدیریت صنعتی، مرکز مطالعات مدیریت ایران، سمپوزیوم‌های مدیریت اروپا و دوره‌های مدیریت دانشگاه ‌هاروارد و انجمن تحقیقات استانفورد اعزام می‌کردند.
برای همین گفته ‌می‌شود که لاجوردی‌ها بخش مهمی‌ از موفقیت خود را مدیون استفاده از مدیرانی هستند که شرکت‌های آنها را گسترش دادند. با متنوع کردن سهامداران و سپردن کارها به مدیران، ماهیت سرمایه‌داری خانوادگی آنها کم‌کم تغییر کرد.
به غیر از مدیریت، آنها در زمینه تبلیغات نیز برنامه متفاوتی داشتند. در دوره حبیب لاجوردی واحد تبلیغات در شرکت بهشهر ایجاد شد و برای توسعه کارها از تجربه خارجی‌ها استفاده می‌کردند.
در کتاب سرمایه‌داری خانوادگی لاجوردی آمده «در بخش گرافیک تحت نظارت صادق بریرانی که کار طراحی در بسته‌بندی، پوستر و چاپ آگهی را انجام می‌داد، رئیس بازنشسته طراحی شرکت رولان (Revlon) آمریکا به ایران دعوت شد و در مدت سه ماه اقامتش، به طراحان شرکت که با همکاری او انتخاب شده بودند آموزش‌های لازم را ارائه داد. برای واحد فیلم‌سازی نیز از افرادی چون جعفر والی کارگردان تئاتر، احمد رضا احمدی شاعر و نویسنده و سیاوش کسرایی شاعر برای تهیه فیلم‌های تبلیغاتی دعوت می‌کرد.»
گروه خانوادگی لاجوردی برای تولید محصول تحقیقات میدانی انجام ‌می‌داد و به عنوان نمونه «بازاریاب‌های مخمل کاشان تمام نواحی ایران را می‌گشتند تا بفهمند در هر منطقه ایران، چه نوع پارچه‌هایی با چه طراحی و رنگی جاذبه دارد تا به تولید آن بپردازند.»

بنیاد خیریه لاجوردی
محمود لاجوردی در سال 1341 بنیاد خیریه لاجوردی را پایه‌گذاری کرد. او در ایام عید، خیاطی را به کاشان می‌فرستاد تا برای بچه‌های فقیر لباس بدوزد. ابتدا 700 نفر تحت پوشش بنیاد بودند که در سال 1352 به 1200 نفر رسید. او همچنین عضو چندین موسسه خیریه وابسته به حکومت بود
او در برخی موسسات مشابه نیز فعال بود مثلا رئیس شورای مدیران شیر و خورشید، عضو هیات امنای صندوق عمران موقوفات کشور و رئیس حفاظت از آثار باستانی کاشان بود.
به نوشته کتاب سرمایه‌داری خانوادگی لاجوردی«سید محمود همه مناسبت‌های مربوط به افراد خانواده و دوستان را به یاد داشت و ارسال کارت تبریک عید نوروز، روز تولد، عروسی یا پیام تسلیت برای فرزندان و نوادگان و دوستان یکی از خصوصیات فردی او بود. سید محمود، … علایق مذهبی داشت و این نگرش او با انجام تکالیف روزانه دینی، رفتن به حج، سفرهای زیارتی به عراق، کمک به موسسات مذهبی قابل مشاهده بود. وی حتی شب‌های جمعه در خانه‌اش روضه خوانی برقرار می‌کرد و آخوند محله را به خانه‌اش می‌آورد.»
احمد لاجوردی می‌گوید: بین خانواده موافقت شده بود که مبلغ پانزده درصد از سود سهام خانواده لاجوردی و لاجوردیان به بنیاد لاجوردی انتقال داده شود تا امکان اجرای برنامه‌های خیریه را داشته باشد.
فعالیت‌های خیریه لاجوردی متنوع بود و گرچه مدرسه سازی در مرکز فعالیت‌هایش قرار داشت اما بورس تحصیلی به دانشجویان، ساخت خوابگاه دانشجویی و کمک به باشگاه‌های ورزشی جزو فعالیت‌هایش بود. به غیر از این، فعالیت بنیاد لاجوردی «حتی بخش‌های مذهبی جامعه مثل دادن ارز مورد نیاز برای خرید تشکیلات اتاق قلب بیمارستان آیت الله گلپایگانی قم (در حدود 94 هزار فرانک سوئیس) کمک به مجله الفکر الاسلامی‌و ساخت مسجد را شامل می‌شد.»
از سوی این بنیاد خیریه، در یک مورد 22 میلیون ریال به کتابخانه موسسه مطالعات مدیریت ایران و 11 میلیون ریال برای احداث میدان آزادی (شهیاد سابق) اهدا شد.

انقلاب و پایان کار لاجوردی‌ها در ایران
در نیمه تیرماه 1358 قانون حفاظت و توسعه صنایع از تصویب شورای انقلاب گذشت و طی آن اموال و دارایی‌های 51 سرمایه‌دار به اتهام داشتن روابط غیرقانونی با رژیم و انباشت سرمایه و ثروت از راههای نامشروع در حالی مصادره شد که هیچ دادگاهی برای شنیدن حرف‌های آنها تشکیل نشد. منازل مسکونی و مستغلات افراد خانواده نیز به تدریج اشغال و مصادره شد.
بعد از اعلام مصادره سهام و دارایی‌های صاحبان صنایع، خانواده لاجوردی تلاش ‌می‌کردند تا انقلابیون را قانع کنند که اموال آنها نباید مصادره شود.
اکبر لاجوردیان با همراه گروهی از جمله حاج محمدتقی برخوردار، مهندس رستگار، بنکدارپور و دکتر موتمنی با مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت و دکتر یدالله سحابی مشاور نخست وزیر ملاقات کردند. به گفته اکبر لاجوردیان، پاسخ دکتر سحابی این بود «حق با شماست. در انقلاب چوب تر و خشک با هم می‌سوزند.»
در همین زمان اکبر لاجوردیان و سید محمود لاجوردی پیشنهادی به رضا صدر وزیر وقت بازرگانی دادند«چون برای تاسیس و رشد صنایع مربوط به لاجوردی‌ها، زحمات زیادی کشیده شده است 90درصد از سهام به بنیاد لاجوردی منتقل شود و هر گونه که دولت صلاح بداند، هزینه شود و تنها ده درصد در اختیار مدیران و کارمندان گذارده شود. این پیشنهاد مورد تصویب شورای انقلاب قرار نگرفت.»
تلاش برای قانع کردن مقامات دولت انقلابی ادامه داشت. دیدار با ابوالحسن بنی‌صدر بی نتیجه بود چون او صنایع ایران را مونتاژ ‌می‌دانست برای همین گروهی از صاحبان صنایع، محمد بهشتی را به اتاق بازرگانی دعوت کردند با این امید که بتوانند نظر او را جلب کنند اما او در سخنرانی‌اش آب پاکی را رو دست صنعتگران ریخت. به گفته اکبر لاجوردیان در کتاب 110 سال پیدایش و گسترش گروه صنعتی بهشهر، بهشتی در آن جلسه «مثال ماهی‌گیر را زدند، که اگر شما شخصاً می‌روید ماهی می‌گیرید و می‌فروشید و آن را مال خودتان می‌دانید، درست است، ولی اگر شما کارتان توسعه پیدا کرد و کشتی بزرگی گرفتید و افراد بیشتری استخدام کردید، دیگر منفعتی که از زحمت دیگران حاصل می‌شود، مال خودتان نیست بلکه مال بیت‌المال است و همه باید از آن استفاده کنند. در واقع ایشان با این سخنان خط‌مشی و هدف انقلاب را در زمینه تجارت و صنعت کشور بیان کردند.»
بعد از تمام تلاش‌های بی‎نتیجه، اکبر لاجوردیان و چند تن دیگر به دیدار آیت الله خمینی رهبر ایران رفتند اما به گفته لاجوردیان آقای خمینی به آنها گفت:«ما شما را گناهکار نمی‌دانیم. شما نگران نباشید. سر کارتان بروید و به کار خودتان ادامه بدهید. مطمئن باشید با شما کاری نداریم.»
اما انگار این حرف‌ها ثمری نداشت و کسی نمی‌توانست مانع از سیلی شود که با انقلاب شروع شده بود. بعد از مصادره شرکت‌های خانوادگی لاجوری، اتهامات دادگاه انقلاب برای اعضای خاندان لاجوردی در تیر ماه 1363 و آبان 1369 از این قرار بود:«سرمایه‌دار وابسته به رژیم پهلوی، بهره‌گیری از قدرت ساواک و اعتبارات بانکی، تلاش جهت تحکیم رژیم پهلوی، ارتباط با عبدالرضا پهلوی و هویدا و…»
در حکم دادگاه آمده که«از نظر دادگاه بر اساس محتویات پرونده سوء استفاده شخصی آنان محرز نگردید.» اما شرکت‌های خانواده لاجوردی به خاطر «عدم پرداخت وجوه شرعیه مشمول حکم حکومتی امام شدند و در نتیجه دو پنجم اموال لاجوردیان و اقاربش به عنوان خمس و بقیه به عنوان اموال غائب در اختیار ولی فقیه قرار گرفت تا به مصارف شرعیه برسد.»
موضوع مصوبه شورای انقلاب، مصادره کارخانجات خاندان لاجوردی بود اما نهادهای انقلابی همه اموال آنان از زمین و مسکن و اموال شخصی و حتی نامه‌های خصوصی و عکس‌ها را جمع‌آوری و مصادره کردند.
در حالی که یکی از اتهامات آنها وابستگی به خانواده پهلوی بود اما احمد لاجوردیان هر گونه ارتباط با خانواده پهلوی در صنایع بهشهر و شرکت‌های خانوادگی لاجوردی‌ها را رد می‌کند. او در گفتگو با تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد در پاسخ به این سئوال که آیا این درست است که خانواده‌ی پهلوی در تمام کارخانه‌ها شریک بوده؟ پاسخ ‌می‌دهد که«نه. نه تنها صحیح نیست و حتی مثلا در تمام شرکت‌هایی که من مسئولیت آنها را به عهده داشتم و وابسته بودند به گروه صنعتی بهشهر حتی یک دانه سهم هیچ کدام از افراد خانواده‌ی پهلوی نداشتند و هیچ وزیری و هیچ کدام از افراد دولتی در این گروه، مگر اینکه سهامشان را در بورس خریده باشند.»
محمود لاجوردی عضو ارشد گروه بهشهر تا سال 1362 در ایران ماند و بر اثر بیماری به خارج از کشور رفت و دو سال بعد در آمریکا درگذشت.
اکبر لاجوردی پس از انقلاب در ایران ماند و برای بازگرداندن امول و دارایی‌ها تلاش بسیاری کرد. اکبر بعد از ترور برادرزاده‌اش احمد لاجوردی، و ممنوع‌الخروج شدن، تابستان 1359 از طریق یک قاچاقچی به همراه داریوش همایون که یک سال و نیم در تهران مخفیانه زندگی می‌کرد، از طریق کردستان به ترکیه رفت.
او در کتاب 110 سال پیدایش و گسترش گروه صنعتی بهشهر درباره لحظه خروج از خاک ایران ‌می‌نویسد:«به نظرم آمد حالا در این نقطه یک قدم من روی خاک ایران قرار دارد و یک قدم دیگرم بر روی خاک ترکیه تکیه کرده است. دلم گرفت. چشمانم در آن سیاهی شب جایی را نمی‌دید. اما نگاه حسرتی به همان افق‌های تاریک ایران، وجودم را دچار آشوب کرد. من حالا سرزمینی را پشت سر می‌گذاشتم که ذرات وجودم با آب و گل آن سرشته و پرورش پیدا کرده بود. پیکرهای درگذشتگانم، که پدرانم، مادرانم در زنجیره نسل‌های طولانی، همه در خاک این سرزمین خفته‌اند. دل کندن از آن همه خاطره و از تاریخ و یادگارهای خانواده‌ام بسیار دشوار بود. به این علت با حسرت به افق‌های دور و تاریک ایران نگاه می‌کردم.»

منابع:

• موقعیت تجار و صاحبان صنایع ایران در عصر پهلوی/ سرمایه‌داری خانوادگی /خاندان لاجوردی و لاجوردیان/ علی اصغر سعیدی / فریدون شیرین کام/ گام نو/ 1398
• سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران/ فریدون شیرین کام، ایمان فرجام نیا/ فرهنگ صبا/ 1393
  -110 سال پیدایش وگسترش گروه صنعتی بهشهر/اکبر لاجوردیان/ انتشارات لوح فکر/ 1399

دستاورد صنعت / «جریان زندگی جان نثار و دورنمای کار این تاسیسات بهترین نمودار وجود عدالت اجتماعی در این کشور است و نشان می‌دهد که در این آب و خاک مزایا و امتیازات مخصوص طبقه خاصی نیست و برای هر کس که ایمان و پشتکاری داشته باشد میدان فعالیت باز است و بالاخره اینجا سرزمینی است که تحت توجهات رهبر عالیقدر آن، یک کارگاه فلزکاری ده متری، یک کارگر پانزده ساله، با ۸۰۰ ریال سرمایه در اثر سی سال کار و فعالیت به تاسیساتی که اینک استدعای بازدید آن را از پیشگاه اعلی‌حضرت دارد مبدل می‌شود.»
محسن آزمایش بنیانگذار کارخانه آزمایش در روز نوزدهم خرداد 1346 با این سخنان از محمدرضا پهلوی شاه ایران خواست تا از کارخانه‌اش بازدید کند که به گفته خودش در آن زمان 1600 کارگر و کارمند داشت.
به نوشته روزنامه اطلاعات، آقای آزمایش گفت که کارخانه‌اش «در زمینی به مساحت یک صد و چهل هزار متر مربع محصولاتی به قیمت یک میلیارد ریال در سال در سطح قیمت‌های بین‌المللی تولید می‌کند.»
آقای آزمایش در سخنان کوتاهش تصویری از زندگی‌اش به حاضران ارائه داد که چطور از کودکی کار کرده و توانسته کارخانه بزرگی مانند آزمایش را بنا کند.
آقای آزمایش در خانواده‌ای مذهبی در سال 1304 در تهران متولد شد. پدرش روحانی بود و وضع مالی خوبی نداشت. پیش از آنکه دوره ابتدایی را تمام کند، پدرش را از دست داد. چون فرزند بزرگ خانواده بود برای تامین مخارج زندگی مجبور شد بعد گذراندن چهارم ابتدایی درس را کنار بگذارد. هنوز یازده سال نداشت که به عنوان شاگرد یک کارگاه آهنگری شروع به کار کرد. استادکارش حاضر نبود دستمزدی به او بپردازد اما گفت که اگر از کارش راضی بود، از او به عنوان کارگر دائمی استفاده خواهد کرد. ابتدا به صورت آزمایشی و بدون دریافت دستمزد کار می‌کرد اما تلاش و کوشش او سبب شد که صاحب کارگاه هفته‌ای یک تومان به عنوان دستمزد به وی پرداخت کند. چهار پنج سال در کارگاه آهنگری کار کرد.
خودش در سال 1347 در گفتگو با مجله تلاش می‌گوید: « اگر بخواهیم داستان زندگی خود را از زمان طفولیت آغاز کنم. مثنوی هفتاد من کاغذ شود … از سن یازده سالگی کار کرده‌ام و بدون اتکاء به کسی پله‌های ترقی را پیموده‌ام. کار من از شاگردی آهنگری آغاز شد. بیش از دو هفته طول کشید تا با تلاش و کوشش فراوان توفیق یافتم توجه صاحب کارگاه را که آبکیان نام داشت و تبعه آلمان بود، جلب نمایم و مزدی معادل یک تومان در هفته بگیرم. پس از اولین کارگاه، طی سه چهار سال در دو کارگاه دیگر به کار پرداختم و عاقبت با 140 تومان پس‌انداز و انعام دریافتی از آخرین استاد کار خود در یک مغازه کوچک در خیابان عین‌الدوله در سال 1318 کارگاه آزمایش را با کار در و پنجره سازی شروع و تأسیس کردم.»
به این ترتیب او در پانزده سالگی، اولین مغازه تولیدی خودش را راه انداخت. با کار مداوم و خوش قولی توانست اعتماد مشتریانش را جلب کند. برای همین هم کسب و کارش خیلی زود رونق گرفت. شرایط زندگی خانوادگی‌اش روز به روز بهتر می‌شد و او حالا دیگر می‌توانست بدون دلنگرانی، مخارج زندگی مادر، برادر و خواهرانش را تامین کند.

تغییرنام از اشتهادردیان به آزمایش
دو سال بعد در سال 1321 وقتی هفده ساله بود با بتول عاصمی‌ یکی از خویشاوندانش ازدواج کرد. زندگی به او روی خوش نشان داده بود و در اواخر دهه بیست، اول از همه نام فامیلی‌اش را که تا آن زمان اشتهاردیان بود، به آزمایش تغییر داد و بعد از آن کارگاهش در شرق تهران را «آزمایش» نام گذاشت که در آن صندلی فلزی و مبل می‌ساخت. او برخی از صندلی‌هایش را به سازندگان اتوبوس می‌فروخت که در آن زمان شاسی اتوبوس از خارج وارد می‌کردند و در داخل برایش اتاق می‌ساختند. کارگاهش بخشی برای آب کاری داشت و صندلی‌ها و وسایل فلزی را آب کاری می‌کرد. در اوایل دهه 1330 خورشیدی او در مناقصه شهرداری تهران برای لوله کشی آب شرکت کرد و همه آنها را با موفقیت تمام کرد و وضعیت مالی‌اش روز به روز بهتر می شد.
او از ازدواج اولش فرزندی نداشت و از این بابت سخت ناراحت و غمگین بود. او می‌خواست خانواده بزرگی داشته باشد و موفقیت کاری‌اش را در زندگی خانوادگی تکرار کند. برای همین، همسرش بتول از او خواست همسر دیگری بگیرد و خودش فرزانه سیمین‌پور یکی از خویشاوندانش را پیشنهاد کرد. حاصل این ازدواج چهار فرزند بود؛ یک پسر و سه دختر. امیرمسعود بزرگترین فرزندش سال 1339 متولد شد و زمان انقلاب تنها هجده سال داشت.
برخی فیلم لیلا ساخته داریوش مهرجویی و فیلم هنرپیشه محسن مخملباف را روایت زندگی آزمایش می‌دانند. زنانی که به دلیل ناباوری برای همسران خود همسری انتخاب می‌کنند. بتول نیز برای محسن، همسری دیگری انتخاب کرد تا برایش بچه بیاورد.
اوضاع مرتب بود و کار و بارش روز به روز بهتر می‌شد تا اینکه یک شب خبر دادند که کارگاهش آتش گرفته است. وقتی خودش را به کارگاه رساند چیزی از کارگاه باقی نمانده بود. خودش می‌گفت آتش سوزی عمدی بوده اما نمی‌دانست آتش‌زنندگان چه کسانی هستند.

آغاز دوباره بعد از آتش سوزی کارگاه
محسن آزمایش با آنکه ضربه سختی خورده بود و تمام دارایی‌‌اش خاکستر شده بود، بیکار ننشست و یک سال بعد در شانزدهم اسفند سال 1337 کارخانه صنعتی آزمایش را در همان مکان یعنی جاده تهران‌نو بنا نهاد و کارگاهش را به کارخانه تبدیل کرد. شرکتش را با سرمایه سی میلیون ریال (سه میلیون تومان) ثبت کرد و ده سال بعد رقم آن را به 200 میلیون ریال (بیست میلیون تومان) افزایش داد.
زمان زیادی گذشت تا کارگاه سوخته بدل به کارخانه‌ای با اسم رسم شود. این کارخانه بالاخره در سال 1344 به بهره‌برداری کامل رسید و در آن انواع صندلی و بخاری نفتی و… تولید می‌شد و آزمایش به یک برند خوشنام بدل شده بود.
روزگار به محسن روی خوش نشان داده بود و حالا او سودای بزرگتری در سر داشت. او می‌خواست بزرگترین تولیدکننده لوازم خانگی باشد. برای همین زمینی به مساحت 185 هزار متر مربع در کیلومتر 10 جاده آبعلی خرید همان جایی که بعدها به سه راه آزمایش معروف شد. محسن مجموعه بزرگی در آنجا ساخت. او ابتدا در کارخانه جدید بخاری نفتی، تخت خواب، میز و صندلی فلزی و آبگرمکن نفتی تولید می‌کرد. تقاضا برای محصولات تولیدی آزمایش بالا بود برای همین زیر بنای کارخانه از حدود سه هزار متر به هفتاد هزار متر در اوایل دهه پنجاه رسید.
محسن آزمایش در روز دیدار محمدرضا پهلوی از کارخانه آزمایش در خرداد 1349 گفت که «نه سال پیش اولین تشریف فرمایی شاهنشاه آریامهر برای این موسسه خیر و برکت به بار آورد. انقلاب ششم بهمن برای طبقه فعال و زحمتکش دلگرمی ایجاد نمود و مشکلات امور برطرف گردید و در نتیجه امروز گروه ۱۶۰۰ نفری این تاسیسات در زمینی به مساحت یک صد و چهل هزار متر مربع محصولاتی به قیمت یک میلیارد ریال در سال در سطح قیمت‌های بین‌المللی تولید می‌کند.»
او آن زمان پنج مدل یخچال، هفت مدل کولر، سه مدل آبگرمکن، سه مدل تخت خواب فلزی، چهار مدل بخاری و شش مدل اجاق گاز تولید می‌کرد.
قیمت محصولاتش نسبت به رقبا کمتر بود چون محسن عادت داشت مواد اولیه خود را یکجا بخرد و همین باعث می‌شد که پول کمتری بابت مواد اولیه بدهد. «مزیت شرکت آزمایش، تولید زیاد بود به همین دلیل هنگام خرید مواد اولیه فلزی (حدود شش هزار تن) از تخفیف پنج تا ده درصدی برخوردار بود. همین مسئله باعث شد که هزینه تولید آن، نسبت به سایر موسسات محصولات خانگی کمتر باشد.»
کارخانه آزمایش در همان زمان بخشی از کالاهایش را صادر می‌کرد. به گفته آقای آزمایش، از مجموع 863 دستگاه یخچال صادر شده در سال 1348 تعداد 764 دستگاه آن را شرکت آزمایش صادر کرده است.
تولیدات کارخانه آزمایش کم کم علاوه بر بازار داخلی، به کشورهای حاشیه خلیج فارس و افغانستان صادر می‌شد و خودش می‌گفت که محصولات شرکتش 40 درصد بازار افغانستان را اختیار دارند.
وقتی حجم تولیدات شرکتش زیاد شد، تصمیم گرفت خدمات پس از فروش هم ایجاد کند. برای همین، سرویس ثابت خدمات پس از فروش در تهران و سرویس سیار برای شهرستان‌ها راه‌اندازی کرد.
خودش در گفتگو با مجله تلاش می‌گوید: «شرکت سهامی کارخانه‌های آزمایش از آغاز تولید به این نکته توجه خاص داشته و هم اکنون علاوه بر سرویس مجهز خود در تهران گروهی سرویس‌کار سیار در اختیار دارد که مرتباً به شهرستان‌ها سفر می‌کنند و احتیاجات خریداران محصولات آزمایش را تأمین می‌سازند.»
کمبود نیروی حرفه‌ای و متخصص موضوعی بود که مدت‌ها ذهنش را مشغول کرده بود. او می‌گفت که صاحبان صنایع ایران باید همچون فیات ایتالیا، جنرال موتورز آمریکا و بنز آلمان هر یک در کنار کارخانه خود مدارس حرفه‌ای تاسیس کنند و «انتظار نداشته باشند که دولت متخصص و کارشناس برای آنها تربیت کند و به دست‌شان بسپارد»
برای همین هم یک آموزشگاه فنی حرفه‌ای در شرکت آزمایش درست کرد. نیروهای آموزش دیده این آموزشگاه هم به کار خدمات پس از فروش می‌آمدند و هم می‌توانستند به عنوان نیروی فنی در کارخانه مشغول کار شوند. آموزشگاه فنی و حرفه‌ای شرکت آزمایش در هر دوره یکصد نفر را پذیرش می‌کرد که به صورت شبانه‌روزی آموزش‌های نظری و عملی می‌دیدند و «در سال سوم تعداد این هنرجوها به 300 نفر رسید.»
از نظر محسن آزمایش «مشکل اصلی، کمبود مهندسان، متخصصان و کارکنان مجرب بود که قادر به تولید و کنترل این ماشین‌ها باشند و از توقف احتمالی آنها جلوگیری کنند. برای همین اقدام به اعزام نیروی کار برای گذراندن دوره آموزشی کوتاه مدت به داخل و خارج از کشور نمود.»

توسعه فعالیت‌های آزمایش
در سال 1348 با همه‌گیر شدن تلویزیون در میان خانواده‌های ایرانی، آزمایش با یک شرکت ژاپنی قراردادی برای تولید تلویزیون در ایران بست. برنامه این بود که تلویزیون‌های 19، 21 و 23 اینج را در 15 مدل تولید کند.
محمدرضا پهلوی در هنگام بازدید از شرکت آزمایش وقتی مهندسان ژاپنی را دید پرسید اینها چه مدت در ایران می‌مانند، وظایفشان چیست؟ و چه کاری انجام می‌دهند؟
مدیران این بخش توضیح دادند که «کار تهیه و ایجاد تلویزیون با اینکه صنعت جوانی است به دست مهندسان و کارگران فنی ایرانی تهیه می‌شود و مهندسان ژاپنی که مدت دو سال در ایران اقامت دارند فقط سمت مشاور را دارند.»
البته محسن میانه‌ای با کارشناسان خارجی نداشت و سعی می‌کرد از آنها فقط در نصب ماشین‌آلات و راه‌اندازی خط تولید و آموزش کارکنانش استفاده کند.
به نظر می‌رسد کار تولید تلویزیون که رقبای سرسختی همچون محمدتقی برخوردار در پارس الکتریک (پارس خزر) داشت، چندان خوب پیش نرفت و محسن بعد از چند سال، تولید تلویزیون را کنار گذاشت.
در اواخر دهه چهل خورشیدی، در اوج فعالیت‌های تولیدی و صنعتی در ایران، او تولیداتش را افزایش داد به گونه‌ای که در یک سال 174 هزار دستگاه لوازم خانگی تولید می‌کرد. رشد سریع شرکت را می‌توان از میزان تقاضای مواد اولیه آن برآورد کرد. «این شرکت سالیانه بیش از 20 درصد افزایش تقاضای مواد اولیه داشت؛ در حقیقت واردات کالای نهایی به سمت کالاهای سرمایه‌ای و ماشین‌آلات تغییر جهت داده بود.»
در دهه چهل خورشیدی، دولت برنامه تشویقی برای تولید صنعتی در نظر گرفته بود و صاحبان صنایع و تجار را تشویق می‌کرد از طریق مشارکت با شرکت‌های خارجی و دریافت وام‌های صنعتی، بخشی از کالاهای مورد نیاز و مصرفی کشور را در داخل تولید کنند. در عین حال، محدودیت‌های واردات نیز روز به روز بیشتر می‌شد و شرکت‌های داخلی تشویق می‌شدند تا به جای واردات کالاهای ساخته شده، با ساخت کارخانه و ایجاد خط تولید، همان کالاها را در داخل بسازند.
دهه چهل و اوایل دهه پنجاه دوره رشد مجموعه آزمایش بود. تقاضا برای تولیدات آزمایش به قدری زیاد شده بود که محسن آزمایش به فکر توسعه افتاد. در سال 1354 زمینی 300 هزار متری در مرودشت شیراز خرید و ساخت مجتمع صنعتی آزمایش را با چهار میلیارد سرمایه شروع کرد. زیربنای مجتمع 14 هزار متر بود و پیش‌بینی شده بود تا پایان سال 1357 به بهره‌برداری برسد. اما مشکلاتی مثل کمبود سیمان، آهن و نیروی کار ماهر و محدودیت بنادر برای واردات تجهیزات باعث شد تا «برخلاف پیش‌بینی مدیران شرکت، بهره‌برداری از آن به تاخیر بیفتد.»
قرار بود در مجتمع صنعتی مرودشت با 1500 نفر کارگر و کارمند سالانه یک میلیون و چهارصد هزار دستگاه لوازم خانگی مثل یخچال، کولر، اجاق گاز، لباسشویی و ظرفشویی تولید شود. بازار داخلی هدف اصلی بود اما قرار بود بخشی از تولیدات مازاد بر نیاز کشور نیز صادر شود.
علاوه بر این، پیش‌بینی شده بود در کنار کارخانه یک مجتمع آموزشی احداث شود تا 500 دانش‌آموز با هزینه بنیاد آزمایش تحصیل کنند.
به جز این، محسن آزمایش شرکت فابیست را برای تولید پنل‌های پیش ساخته (ورق‌های بلند) در ساوه احداث کرده بود که در ساخت کارخانه مرودشت نیز از محصولات آن استفاده می‌شد.
توجه او به کارش بود و به هیچ کار دیگر توجه نشان نمی‌داد و تمام درآمدهایش را صرف توسعه شرکت می‌کرد. خودش در گفتگو با مجله تلاش در سال 47 می‌گوید: «بیش از سی و دو سال است که شبانه روز در حدود بیست ساعت کار می‌کنم و همواره پس از پرداخت مالیات حقه بقیه درآمد خویش را به توسعه کارخانه و تنوع محصولات اختصاص داده‌ام. به همین دلیل اکنون بجز کارخانه‌های صنعتی آزمایش هیچ تشکیلات و یا چیز دیگری در هیچ نقطه ایران و جهان ندارم.»

نگاه مدیریتی آزمایش
چون خودش با کارگری کارش را شروع کرده بود، هوای کارگرانش را داشت. «بر اساس مطالعه شرکت ملی نفت ایران، حقوق کارکنان آزمایش، چند درصد بیشتر از سایر صنایع و نهادهای دولتی بود.»
برای مدیرانش نقش ویژه‌ای قائل بود و سعی می‌کرد تا به شکل‌های مختلف از آنها حمایت کند. برای آنها ماشین و خانه و زمین می‌خرید یا به آنها کمک می‌کرد تا بتوانند وام بگیرند. هدیه عروسی به آنها می‌داد و در عروسی کارکنانش ماشین شخصی خود را با هدیه در اختیار آنها می‌گذاشت.
اما این نظام تشویق کارکنان و مدیریت علمی در سال‌های اول در مجموعه آزمایش وجود نداشت ولی در اوایل دهه پنجاه او نگاه سنتی را کنار گذاشت و به «مدیریت علمی روی آورد.»
به نوشته کتاب پنجاه کنشگر اقتصادی ایران»تا پیش از آن، عمدتا نگرش سنتی بر اداره شرکت حکم فرما بود. اگر در حضور جمع با کارگری برخورد خشونت‌آمیز می‌کرد، هنگام خروج، وی را صدا می‌زد و از طریق گفتگوی پدرانه و با پرداخت مبلغی پول در رفع سوء تفاهم می‌کوشید.»

سرنوشت تلخ آزمایش
او با اکثر هم‌عصران خود تفاوت جدی داشت. کارش را با کارگری شروع کرده بود و تحصیلات اندکی داشت اما اکثر صاحبان صنایع رقیب، پیشینه تجاری داشتند و از تجارت به تولید روی آورده بودند. او مردی خودساخته بود که پشتیبانی نداشت و شاید به همین دلیل هم در افتتاح کارخانه‌اش از شاه دعوت کرده بود بلکه قدرت حکومت به توسعه فعالیت‌هایش کمک کند یا دست‌کم مانع از تلاش رقیبان برای حذف او از بازار شود. این را هم نباید از یاد برد که شاه هم بدش نمی‌آمد با حضور در میان صاحبان صنایع مشهور آن دوره، دستاوردهای آنها را به نام خودش بزند. همین دیدارها بعد از انقلاب کار دستش داد و کارخانه‌هایش در طوفان انقلاب مصادره شد. اسمش در فهرست مصادره اموال 51 نفری قانون حفاظت و توسعه صنایع که دهم تیر 1358 تصویب شد، نبود اما اموالش بر اساس بند جیم همین قانون مصادره شد. بندی که تاکید داشت بر «صنایعی که به دلیل سوء مدیریت یا فساد مالی وام‌های بسیار از سیستم بانکی اخذ کرده‌اند.»
بسیاری از شرکت‌ها در آن زمان برای توسعه فعالیت‌هایشان از بانک‌ها وام گرفته بودند و گزارش‌ها نشان می‌دهد که اکثر آنها قسط‌های خود را سر وقت پرداخت کرده بودند اما مقامات حکومت انقلابی با محاسبه میزان دارایی شرکت‌ها و وام‌های دریافتی، شرکت‌هایی نظیر آزمایش را مصادره و ملی کردند.
شرکت‌های محسن آزمایش پس از ملی شدن به سازمان صنایع ملی داده شد ولی به دلیل سوء مدیریت به سرعت به شرکت‌هایی زیان‌ده بدل شدند. بخشی از زمین‌های شرکت برای پرداخت زیان‌هایش فروخته شد، کارگرانش بازخرید و بازنشسته شدند و سوله‌های شرکت در مرودشت به گاوداری‌ها اجاره داده شد تا در آن علوفه نگهداری کنند.
محسن آزمایش همواره آروز داشت تا کارخانه‌اش، یکی از بزرگترین کارخانه‌های تولیدکننده لوازم خانگی باشد که 200 تا 300 نوع محصول باکیفیت و ارزان تولید کند. او می‌گفت:» اگر در این محیط، جوانی بی‌سواد با ایمان و پشتکار خود به چنین موفقیت‌هایی دست یافته است، آیا دیگران، به خصوص تحصیل کرده‌های ما نخواهند توانست از این همه موهبت برخوردار گردند و شاهد پیروزی را در آغوش بگیرند.»
با این همه امید و شوق، محسن آزمایش یک سال پس از مصادره اموالش ناچار شد به سوئیس مهاجرت کند که چهار فرزندش در آنجا درس می‌خواندند. فرزند بزرگش امیر مسعود در آن زمان تنها 18 سال داشت. او برای اولین بار در زندگی اقتصادی‌اش درآمدی نداشت و وابسته خانواده‌ بود. مردی که روزی مخارج زندگی دو هزار نفر را از طریق کارخانه‌هایش تامین می‌کرد، محتاج خانواده‌اش شده بود.
گرفتاری‌ها و هزینه بالای زندگی و بیماری سبب بروز اختلافاتی در میان خانواده شد و همسر دومش در سال 1366 از وی جدا شد. همسر اولش هم در ایران زندگی می‌کرد. سال‌های آخر عمرش یک تراژدی تمام عیار بود. انگار زندگی‌اش دوباره از سر شروع شده بود. یاس و ناامیدی و بیماری اجازه نمی‌داد که بتواند کاری کند. محسن آزمایش که کودکی و جوانی نکرده و همه عمرش به کار گذاشته بود دچار سرخوردگی شدیدی شده بود برای همین وقتی پسرش به عنوان تنها تکیه‌گاهش برای کار به مراکش رفت، با او همراه شد. محسن آزمایش در سال 1371 یعنی چهارده سال پس از مصادره اموالش در شهر رباط مراکش در غربت درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.
محسن آزمایش برخلاف هم‌عصران و رقبایش مانند برخوردار و برادران ارجمند در شرکت ارج که به صورت خانوادگی یا با سرمایه نسلی و آموزشی‌های دانشگاهی کارشان را شروع کرده بودند، او یکه و تنها، بدون داشتن تحصیلات عالی، کارش را شروع کرد و با هوش و پشتکار شخصی توانست آزمایش را به یک برند ملی تبدیل کند. وقتی حاصل عمرش بعد از چهار دهه تلاش، در زمان انقلاب مصادره شد، دق کرد و کارخانه‌اش در سه راه آزمایش بعد از سال‌ها به جای تولید لوازم خانگی، تبدیل به تالار عروسی شد.

دستاورد صنعت / پائیز 1344 نمایشگاهی صنعتی در شیراز برپا می‌شود و گروه صنعتی ایران ناسیونال با اتوبوس‌های تولیدی‌اش در آن غرفه دارد. محمدرضا شاه پهلوی نمایشگاه را افتتاح می‌کند و پس از بازدید از غرفه ایران ناسیونال به گفته احمد خیامی‌در کتاب «پیکان سرنوشت ما» به او می‌گوید: «واقعا شما در کارتان خوب پیشرفت کردید. حیف که ما نمی‌توانیم در ایران اتومبیل سواری بسازیم و باید جدیت کنیم چند کارخانه مونتاژ اتومبیل سواری تاسیس شود، عرض کردم چه کسی گفته نمی‌توانیم در ایران سواری بسازیم. محمد رضا شاه گفت با مدیر عامل جنرال موتورز و رئیس هیات مدیره مرسدس بنز نیز صحبت کردم آنها گفتند که ساخت هیچ قطعه‌ای از سواری به سود ایران نیست، فقط می‌توانید مونتاژ کنید. گفتم خلاف به عرض رسانده‌اند، بنده قول می‌دهم از امروز تا دو سال دیگر تولید اتومبیل سواری مناسب اقتصاد و راه‌های ایران را با دست‌کم 35 تا 40 درصد قطعات ساخت داخل شروع کنم و بین ده تا دوازده سال به نود درصد تولید داخلی برسیم.»
بعد از این گفتگو احمد خیامی‌کارها را به برادر کوچکش محمود سپرد و برای بازدید از کارخانه‌های تولید خودرو راهی سفر اروپا شد تا یک اتومبیل مناسب برای مونتاژ در ایران را به پیدا کند. از کارخانه‌های فیات و لانچیا، فولکس واگن، مرسدس بنز، دکا، پژو، سیتروئن، رنو، کارخانه روتس (سازنده اتومبیل‌های هیلمن، آرو، آونجر و جگوار) و فورد بازدید کرد. پس از بررسی‌های احمد، سرانجام قرعه به نام شرکت انگلیسی روتس افتاد و مقدمات ساخت و تولید پیکان فراهم شد. او قراردادی با شرکت تالبوت بست و ساخت خودروی پیکان(هیلمن) در اردیبهشت 1346 شروع شد.
مراسم افتتاح کارخانه با تولید اولین پیکان در روز بیست و سوم اردیبهشت 1346 با حضور شاه و فرح پهلوی، امیرعباس هویدا نخست وزیر، روسای مجلس سنا و شورای ملی و تعدادی از وزرا برگزار شد.
احمد خیامی‌در مراسم رونمایی از اولین پیکان گفت: «این نخستین گام اساسی در راه صنایع اتومبیل‌سازی کشور است. خدمتگزار نه تنها امیدوار است بلکه ایمان راسخ دارد در آینده نزدیکی میهن ما در این صنعت که مادر بسیاری از صنایع دیگر است مقامی ‌را که شایسته ایران است در جهان احراز خواهد نمود.»
محمدرضا شاه پهلوی هم در این مراسم گفت: «ما برای ایجاد کار و پیشرفت جامعه و ترقی و به دست آوردن سطح زندگی بالاتری برای مردم به طور مسلم برنامه صنعتی کردن مملکت را قویا دنبال خواهیم کرد. این موسسه باید به حداکثر تکامل برسد. موسساتی از این قبیل باید به تعداد بیشتری در مملکت ایجاد شود. کارگرهایی چون شما زحمتکش و با استعداد باید روز به روز در مملکت بیشتر شوند و از زندگی بهتری برخوردار شوند.»
کارخانه ایران ناسیونال کارش را با تولید روزانه ده دستگاه سواری و هفت دستگاه اتوبوس و کامیون شروع کرد و در پایان سال اول با 250 کارگر و کارمند هشت هزار دستگاه خودرو تولید کرد. هر دستگاه پیکان به قیمت پانزده هزار تومان پیش فروش شد.

زندگی برادران خیامی
وقتی پیکان تولید شد احمد خیامی‌43 سال بیشتر نداشت و سیزده سالی بود که از مشهد به تهران آمده بود. احمد خیامی‌در سال 1303 و در خانواده‌ای پرجمعیت (شش دختر و سه پسر) متولد شد. برادرش محمود پنج سالی از او کوچکتر بود. پدرشان علی اکبر مردی مذهبی و زمین داری کوچک بود که در مشهد یک گاراژ باربری داشت که بعدها به کارواش تبدیل شد. احمد خیامی ‌از کودکی عاشق کارهای فنی بود. بسیاری اوقات هنگام فراغت از مدرسه اتومبیل‌های دیگران را می‌شست و کمی‌که بزرگتر شد تعمیرات ساده اتومبیل را انجام می‌داد. احمد به مدرسه و آموزش‌های رسمی‌ علاقه‌ای نداشت از این رو پس از کلاس نهم، دبیرستان شاهپور را ترک کرد و بعدها در مدرسه رازی به صورت شبانه، ادامه تحصیل داد.
خودش در کتاب پیکان سرنوشت ما می‌گوید: «باوجود آنکه چند ماه بیشتر به اتمام تحصیل در دبیرستان نمانده بود، ترک تحصیل کردم و دنبال تجارت رفتم و حجره‌ای در سرای فردوسیه مشهد اجاره و در آن تجارتخانه‌ای تاسیس کردم … کالا را بنا به سفارش تجار می‌خریدم و در مقابل از آنان حق‌العمل می‌گرفتم و کالاهایی را که در تهران بازار بهتری داشت از مشهد برای خودم یا آن افراد می‌خریدم و به تهران می‌فرستادم. در آن زمان از مشهد قالی و خشکبار و پنبه و پشم و روده و دانه‌های روغنی به تهران می‌آوردم و از تهران برنج و کبریت و چای و نیل و پارچه‌های کنفی(چتایی) و فاستونی و کالاهای وارداتی به مشهد می‌بردم.»
بعد از تبدیل بنگاه باربری پدرش به کارواش احمد مدتی برای کار تجاری به خرمشهر رفت و کارهای کارواش را به برادر کوچکتر محمود سپرد که در آنجا کارهای گریس کاری اتومبیل را انجام می‌داد.
اما احمد در تجارت شکست خورد و بعد از شکست تجاری در خرمشهر، به مشهد بازگشت و همراه برادرش محمود به کار در کارواش پرداخت و در سال 1328 احمد و محمود با چهارصدتومان پس اندازشان دو بشکه روغن و یک بشکه گازوئیل خریدند تا برای عوض کردن روغن کامیون‌ها و اتوبوس‌ها نیازی نداشته باشند که برای هرکدام جداگانه و در مقدار کم خرید کنند «با هم شریک شدیم و این نخستین سرمایه‌گذاری من و برادرم در کار شراکت بود.»
مدتی بعد دو برادر با پس‌انداز شش هزار تومانی خود به عنوان پیش قسط از شرکت مریخ که نمایندگی مرسدس بنز را در خیابان سعدی تهران داشت دو اتومبیل بنز 180 بنزینی خریدند. احمد می‌گوید: «در سال 1332 که قدم به سی سالگی گذاشتم، اولین اتومبیل بنز را در مشهد فروختم و فهمیدم کم کم زندگی روی خوشش را به ما نشان می‌دهد.»
کاروبارشان خوب پیش می‌رفت و موفقیت‌شان در فروش اتومبیل به حدی بود که برادران خیامی‌دو سال بعد نمایندگی فروش بنز در مشهد را گرفتند. چند سال بعد به دلیل واردات گسترده خیامی ‌از بنز، برادران سودآور نمایندگی بنز را در ایران به او واگذار کردند.
احمد بعد از چهار سال کار در گاراژ در سال 1333 در آستانه سی سالگی به این نتیجه رسید که امکان ترقی بیشتر در مشهد برایش وجود ندارد بنابراین به تهران رفت و مغازه‌ای در خیابان چراغ گاز یا اکباتان تهران برای فروش اتومبیل و خرید و فروش لوازم یدکی اجاره کرد. نام فروشگاه را «شرکت تضامنی برادران خیامی» گذاشت تا به وی اعتماد کنند. کم کم کسب و کار شرکت رونق گرفت و به سرعت مغازه‌های اطراف را برای کارهایشان اجاره کرد. این فروشگاه بعدها «پی ال پی» نام گرفت و به یکی از بزرگترین عرضه‌کنندگان قطعات یدکی اتومبیل در ایران تبدل شد. در این زمان نمایندگی دو شرکت خارجی لاستیک کنتینانتال و باتری دنا را هم گرفتند.
همزمان با واردات قطعات اتومبیل، احمد در سال 1337 به اروپا سفر کرد و در آن سفر مقدار زیادی شاسی اتوبوس سفارش داد تا سازندگان روی آنها اتاق بسازند و در بازار ایران بفروشند. بعدها خودش هم تولید اتوبوس را با شاسی‌های وارداتی شروع کرد.
احمد خیامی‌در کتاب پیکان سرنوشت ما می‌گوید: «درآمدم از فروش قطعات یدکی اتومبیل در فروشگاه خیابان اکباتان با گرفتن نمایندگی لاستیک کنتینانتال، باتری دنا و بعضی قطعات دیگر از خارج زیاد شده بود و تصمیم گرفتم به آروزی دیرینه خود در مورد ساختن اتاق اتوبوس جامع عمل بپوشانم. قطعه زمینی بین جاده مخصوص و بزرگراه کرج به قیمت متری یک تومان خریدیم و یک سالن بزرگ آنجا ساختیم و وسایل کار ساخت اتوبوس را در آن جا نصب کردیم.»

پایه‌گذاری ایران ناسیونال
برادران خیامی‌درست زمانی کارشان را در تهران شروع کردند که گروهی از مدیران تکنوکرات و حامی‌صنعت به قدرت رسیده بودند و علینقی عالیخانی در راس وزارت اقتصاد قرار گرفته بود و از صنعتگران حمایت می‌کرد. دهه چهل خورشیدی رشد اقتصادی بالا، تورم اندک و امید به آینده زیاد بود. بسیاری از تجار قدیمی‌در کنار واردات، با حمایت دولت، شروع به تولید و مونتاژ کالاها و محصولات صنعتی در ایران کردند.
در این زمان احمد خیامی‌ هم شرکتی به نام کارخانجات صنعتی ایران ناسیونال را با سرمایه ده میلیون تومان ثبت کرد که پنجاه درصد آن به نام خودش و پنجاه درصد منهای یک به نام محمود بود و یک درصد باقی مانده هم به نام پدرش علی اکبر.
در دوازدهم مهر 1341 کارخانه ایران ناسیونال با حدود 100 میلیون ریال سرمایه با هدف مونتاژ و تولید انواع خودرو در خیابان اکباتان تهران احداث شد و از بیست و هشتم اسفند 1342 با تولید اتوبوس کارش را شروع کرد. موسسان اولیه حاج علی اکبر، احمد و محمود خیامی‌و مرضیه خیامی‌و زهرا سیدی رشتی (همسران دو برادر) بودند.
بعد از شروع فعالیت کارخانه، 25 نفر از کارگران ایران ناسیونال برای گذراندن دوره‌های آموزشی اتاق‌سازی اتوبوس به کارخانه مانهایم آلمان فرستاده شدند. نیروی هوایی ارتش اولین خریدار اتوبوس‌های شرکت تازه تاسیس بود که 30 دستگاه اتوبوس برای سرویس کارکنانش سفارش داد بعد از آن «لوان تور» و «تی بی تی» شروع به خرید اتوبوس‌های شرکت کردند.
تا این زمان محمود همچنان در مشهد کار می‌کرد ولی یکی دو ماه مانده به پایان ساخت کارخانه به تهران مهاجرت کرد و گروهی از کارگران مورد اعتمادش در مشهد را نیز با خود به تهران آورد.

تولد پیکان
سه سال بعد از شروع به کار کارخانه، آنها به نمایشگاهی که در شیراز برپا شده بود رفتند و ایران ناسیونال هم در آنجا غرفه‌ای داشت که اتوبوس‌های ساخت خودش را به نمایش گذاشته بود. در آنجا پس از گفتگویی کوتاه با شاه، کلید تولید پیکان زده شد و دو سال بعد اولین پیکان تولید شد.
یک سال بعد در سالروز تولد پیکان جشن بزرگی در هتل ونک با حضور کارکنان ایران ناسیونال برگزار شد و آهنگ معروف و ماندگار «تولدت مبارک» انوشیروان روحانی که برای پیکان ساخته شده بود، در این مراسم نواخته و از رادیو و تلویزیون پخش شد.
همزمان با تولید پیکان، ایران ناسیونال در تلاش بود نظر شرکت آلمانی بنز را برای ساخت موتورهای دیزل را در ایران جلب کند. چند ماهی از تولید پیکان نگذشته بود که در اواخر سال 1346 شرکت سهامی‌تولید موتورهای دیزل ایران (M.E.D.I) با شراکت بنز، شرکت خاور و ایران ناسیونال تشکیل شد. یک سال بعد بانک توسعه صنعتی نیز در این پروژه سهیم شد و شرکت‌های خاور و ایران ناسیونال موتورهای خود را از این شرکت می‌خریدند.
در میانه دهه چهل خورشیدی، در اوج دهه طلایی اقتصاد ایران روز به روز راه‌ها و جاده‌های شهری و روستایی توسعه می‌یافت و تولید و فروش اتوبوس نیز رونق بیشتری می‌گرفت. ایران ناسیونال اتوبوس‌های لوکس‌اش را 185 هزار تومان در بازار می‌فروخت که شصت هزار تومان آن نقد و بقیه قسطی بود با ماهی پنج هزار تومان. مینی‌بوس‌های تولیدی این شرکت هم 55 هزار تومان قیمت داشت که 25 هزار تومان آن را نقد و بقیه با اقساط ماهی 1200 تومان فروخته می‌شد.
روز به روز تعداد کارگران و کارمندان ایران ناسیونال بیشتر می‌شد و در سال 1350 تعداد کارکنانش از 13 هزار نفر فراتر رفته بود که برادران خیامی‌شهرک پیکان را ساختند که اکنون به پیکان‌شهر معروف است. در این شهرک مسکونی آپارتمان‌هایی دو خوابه وسه خوابه با تمام امکانات ساخته شد و کارگران هم تا زمانی که در ایران ناسیونال کار می‌کردند از این واحدهای مسکونی استفاده می‌کردند. هزینه آب و برق و نگهداری ساختمان با کارگران بود و مبلغ اجاره ناچیزی بابت سکونت می‌پرداختند که بیشترین مبلغ آن یکصدتومان بود. نزدیک به یک سوم کارگران و کارکنان هم با کمک ایران ناسیونال برای خودشان خانه خریداری کرده بودند.

جدایی برادران خیامی
در حالی که ایران ناسیونال هر روز توسعه پیدا می‌کرد، دو برادر در اواخر سال 1351 در سکوت خبری از هم جدا شدند. کارخانه‌های تولید پیکان، اتوبوس سازی و مرسدس بنز به محمود رسید و احمد سرمایه‌اش را صرف خرید بخشی از بیمه امید (بیمه آسیای فعلی) کرد و کارخانه مبل‌سازی مبلیران و فروشگاه‌های زنجیره‌ای کوروش را در تهران و مشهد تاسیس کرد.
احمد خیامی‌در کتاب «پیکان سرنوشت ما» علت جدایی این طور روایت می‌کند که یک بار که به رسم هر ساله گزارش پیشرفت‌های ایران ناسیونال را به محمدرضا شاه می‌دادم، شاه گفت «می‌خواهم به کارخانه‌ها دستور بدهم تا 49 درصد سهام خود را به کارگران بفروشند و آنها را در سهام کارخانه‌ها شریک کنیم و دولت در خرید سهام به کارگران کمک کند. گفتم به نظرم انجام این کار کمی ‌زود است. زیرا در حال حاضر کسانی که در امور صنعتی شروع به کار کرده‌اند تمام سعی خود را به کار می‌برند تا به خودکفایی برسند و به هر دری می‌زنند تا سرمایه‌ای برای رسیدن به هدف‌هایشان جمع کنند و اگر سهام خود را به کارگران بفروشند، صددرصد از فعالیت باز می‌مانند و احتمالا به خودکفایی نمی‌رسند…. موضوع فروش 49 درصد از سهام کارخانجات صنعتی به کارگران بعد از یک سال وسیله‌ای شد تا بتوانند مرا مخالف ایده‌های ترقی‌خواهانه شاه معرفی کنند و اجازه اخراجم از ایران ناسیونال را به دست آورند.
بنابر روایت احمد خیامی ‌یک سال بعد، در هفتم اردیبهشت 1351، برادرش محمود به عنوان مدیر عامل و نمایندگان کارگران کارخانجات صنعتی ایران ناسیونال در کاخ نیاوران به دیدار شاه رفتند و محمد رضا شاه گفت این کارخانه باید به یکی از عظیم‌ترین صنایع در ایران تبدیل شود و به سطح بین‌المللی برسد. سپس گفت ما نخستین بار با سهیم کردن کارگران در بیست درصد منافع کارخانه‌ها این کار را شروع کردیم…»
این نقطه آغاز جدایی دو برادر بود. البته اختلافاتی دیگری هم بین آنها بر سر مدیریت شرکت‌ها بروز کرده بود. بعد از جدایی دو برادر، ایران‌ناسیونال به محمود رسید و احمد خیامی‌فروشگاه‌های کوروش، کارخانه جامکو برای تولید لباس و مبلیران را برای ساخت مبل و بیمه آسیا را راه‌اندازی کرد.
ارزش فروشگاه‌های کوروش، بیمه آسیا و دیگران دارایی‌ها به گفته احمد خیامی، در زمان انقلاب بیشتر از شش میلیارد تومان و سهام ایران ناسیونال نیز حدود هفت میلیارد و پانصد میلیون تومان بود که همه به دست انقلابیون مصادره شد.
تولید پیکان از 8 هزار دستگاه در سال اول به 136 هزار دستگاه در سال 1357 رسید و تا زمانی که در سال 1384 از رده خارج شد دو میلیون و 62 هزار دستگاه از آن تولید شده بود.
ایران ناسیونال در زمان انقلاب تنها یک شرکت تولید و مونتاژ خودرو نبود و در کارخانجات و موسسات دیگری برای ساخت قطعات سرمایه‌گذاری کرده بود از جمله این کارخانه‌ها می‌توان به کارخانه لاستیک سازی بریجستون، شرکت پیستون سازی ایران، کارخانه پولی رنگ (تولیدکننده رنگ اتومبیل)، کارخانجات رضا در مشهد برای تولید سپر و رینگ اتومبیل، کارخانه جوش اکسیژن در مشهد، کارخانه ایدم در تبریز برای تولید موتور، کارخانه فنر سازی در جاده کرج، کارخانه ریخته‌گری، کارخانه تولید موتور اتومبیل برای ساخت سیلندر و رینگ و پیستون اشاره کرد.
در آن سال‌ها بعد از شرکت نفت، حقوق و مزایای ایران ناسیونال از بقیه شرکت‌ها بیشتر بود با این حال انتقادها از این شرکت هم کم نبود.
علی اصغر سعیدی استاد دانشگاه تهران که درباره صنعتگران دوره پهلوی چندین کتاب منتشر کرده می‌گوید: «به یاد دارم افرادی مانند سعید سلطان‌پور که یکی از اعضای سازمان چریک‌های فدایی خلق بود، تئاتری را به نام «عباس آقا؛ کارگر ایران ناسیونال» در تماشاخانه سنگلج روی صحنه برده بود و نشان می‌داد که چقدر این کارگران با سختی و استثمار روبه‌رو بودند. اما آنچه روایت می‌شد اصلا با واقعیت همخوانی نداشت. هنوز هم کارگرانی که در پیکان شهر هستند می‌توانند در این مورد شهادت دهند. البته چپ‌گراهای مسلمان‌نما هم کمتر از مارکسیست‌ها مقصر نبودند. افراد مختلفی دائما به کارخانه ایران ناسیونال می‌رفتند و سخنرانی می‌کردند و کارگران را تشویق می‌کردند که شما از محمود خیامی ‌بهتر می‌توانید کارخانه را بچرخانید، احتیاجی به کارفرما ندارید و شما صاحب کارخانه هستید. این شعارها باعث شد که این کارخانه ملی شود. وقتی ایران ناسیونال دولتی شد، تمام مدیرانی که آمدند، به تدریج سیستم صنعتی محمود خیامی‌در ایران‌ناسیونال را دیدند و شایستگی این مرد را به تدریج شناختند.»
علاوه بر این، اتهامی ‌هم همواره به برادران خیامی‌وارد می‌شد که شاه در ایران ناسیونال سهم دارد و پیشرفتش را مدیون حکومت است اما رضا نیازمند از مدیران ارشد صنعتی آن زمان می‌گوید: «از این که شاه از خیامی‌ها پشتیبانی می‌کرد، حرفی نیست. شهرت داشت که شاه 30 درصد سهم در شرکت ایران ناسیونال دارد. اما من فکر می‌کنم که خیامی‌ها اصلا احتیاج به شاه نداشتند. آنها داشتند به راحتی اتومبیل‌های خودشان را می‌فروختند. در وزارت اقتصاد هم همه در خدمت ایران ناسیونال بودند. ولی شاه به پرستیژ ایران ناسیونال احتیاج داشت. افتخار می‌کرد که ما در ایران اتومبیل می‌سازیم. در خاورمیانه اولین کشور بودیم که اتومبیل ساختیم. ولی این حرف خیلی شهرت داشت و برای من هرگز اثبات نشد.»

مصادره اموال
در دهم تیر 1358 به موجب قانون حفاظت و توسعه صنایع، کارخانه ایران ناسیونال به همراه صاحبان صنایع دیگر که به فهرست 51 نفره مشهور است، مصادره و ملی شد و بخشی از آن در اختیار سازمان صنایع ملی قرار گرفت و بخشی دیگر نیز به تملک نهادها و بنیادها درآمد. محمود خیامی ‌بعد از انقلاب به لندن رفت و فعالیت تجاری خود را ادامه داد و بنیاد خیامی ‌را نیز تاسیس کرد که کارش ساخت مدرسه و بیمارستان در ایران بود. وی در عین حال سرپرست هیات امنای دانش نامه ایرانیکا بود. او در اسفند سال 1398 در لندن درگذشت.
احمد نیز بعد از انقلاب به تورنتو رفت و در فروردین سال 1379 در آن شهر درگذشت و در لس آنجلس به خاک سپرده شد. بعد از مرگش کارگران ایران خودرو، فروشگاه‌های کوروش که حالا به قدس تغییر نام داده بود، و دیگر شرکت‌ها مراسم متعددی برگزار کردند. عده‌ای از کارگران تازه این موسسات به این بهانه که او یک سرمایه‌دار طاغوتی بود تصمیم داشتند تا مراسم را به هم بزنند اما یکی از کارگران قدیمی‌ایران ناسیونال با بیان جمله‌ای آنها را آرام کرد. او گفت: هیچ کس به مرده حسادت نمی‌کند، به خصوص اگر مانند ما کارش را با کارگری شروع کرده و مانند هر کارگری ساده و غریبانه به خاک سپرده شده باشد.

منابع:

• پیکان سرنوشت ما/با بهره گیری از نوشته‌ها و خاطرات احمد خیامی/ گردآدوری و نگارش: مهدی خیامی/ نشر نی/1398
• سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران / فریدون شیرین کام، ایمان فرجام نیا/ نشر فرهنگ صبا/ 1393/ صفحات 315 تا 329 (برادران خیامی)
• تکنوکراسی و سیاستگزاری اقتصادی در ایران به روایت رضا نیازمند/ علی اصغر سعیدی/ انتشارات لوح فکر/1396